کودتا

کودتا (کتاب). کودتا (۲۸ مرداد، سازمان سیا و ریشه های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن)(به انگلیسی: The Coup: 1953, the CIA, and the Roots of Modern U.S. -Iranian Relations) کتابی به نوشته یرواند آبراهامیان به سال ۲۰۱۳ است. این کتاب در چهار فصل «ملی شدن صنعت نفت»، «مذاکرات انگلیس و ایران»، «کودتا» و «میراث» نوشته شده است.
داریوش رحمانیان می گوید: با این همه اهمیت این کتاب از نظر روایی در آن است که در تلاش است این روایت غالب را یعنی لجباز و احمق بودن مصدق را و اینکه به دنبال منطق صفر تا صد بود فلذا امکان هرگونه مصالحه ای را از بین می برد را زیر و رو کند. هرچند باید گفت که این روایت قبل و پیش از آبراهامیان هم در ایران از سوی برخی نویسندگان مطرح شده بود. روایتی که عامل اساسی به بن بست رسیدن و ایجاد کودتا را نه ایران، نه مصدق و لجبازی و تعصب بیش از حد او بلکه از جانب غرب می داند. کاستی بزرگی که می توان بر آن انگشت گذاشت، سهل انگاری کتاب در ثبت نام های فارسی است، که به ویژه برای خواننده ایرانی و آشنا با تاریخ آزارنده است.
محمد ذاکری در نقد، ضعف عمده آن را عدم توجه به نقش مردم در مراحل مختلف و تأکید بیش از اندازه بر نقش و جایگاه حزب توده شمرده است. همان طوری که ناصر زرافشان (مترجم کتاب) هم در یکی از پانوشت ها به این موضوع اشاره کرده است. ایراد دیگر ذاکری بر این کتاب، خلأ مصاحبه های باز یا نیمه ساختاریافته با عناصر دخیل در این دوره بوده است.
از آن جا که موضوع مورد مناقشه در این میان نفت است، کتاب حاضر چنین استدلال می کند که ایالات متحده آمریکا نیز به اندازه بریتانیا در این بحران سرمایه گذاری کرده بود؛ بنابراین، علت مشارکت آمریکا در کودتا صرفاً خطر توسعه کمونیسم نبود، بلکه مسئله تبعاتی مطرح بود که ملی شدن نفت می توانست بر مناطقی به دوردستی اندونزی و آمریکای جنوبی و خلیج فارس به جا بگذارد. کنترل تولید نفت که در اختیار شرکت های غربی بود، در اوایل دهه ۱۹۷۰/۱۳۵۰ به دولت های بومی واگذار شد اما چنین زیانی در اوایل دهه ۱۹۵۰/۱۳۳۰ امری کاملاً غیرقابل پذیرش بود.
در آگوست ۱۹۵۳، سرویس جاسوسی ایالات متحده به صورت هماهنگ، سقوط رهبر منتخب مردم را سرنگون و محمدرضا پهلوی را جایگزین او کرد. در ۲۶ سال بعد، ایالات متحده پشتیبان شاه مستبد و نامحبوب و پلیس مخفی او بود. در عوض، آمریکا سهم ایران از ثروت نفت به یغما برد و نقش کلیدی در این منطقه فرار (؟) شد.
ترکیدن، غیرقابل اجتناب بود و تاریخ کوتا آشکار و نتایج آن نمایان شد. وقتی که ایرانیان انقلابی ۱۳۵۷ شاه را عزل و دولت عروسکی اش را با جمهوری اسلامی تحت فرمان آیت الله روح الله خمینی جایگزین کردند، این تغییرات برای خاورمیانه و دنیا پیچیده گشت و باعث سایه تیره در روابط ایران-ایالات متحده شد که تا به امروز (۲۰۱۳) هم باقی است.

کودِتا (coup d'etat)
(در فرانسه به معنی ضربۀ حکومتی) مصادرۀ قهری دولتِ کشوری، توسط عناصری از داخل کشور، که معمولاً از راه های خشونت آمیز یا غیرقانونی صورت می گیرد. تفاوت آن با انقلاب که خیزش همگانی مردم به شمار می رود در این است که نوعاً گروه کوچکی (مثلاً از فرماندهان ارتش یا سیاستمداران مخالف) بدان دست می زنند. از نخستین نمونه های آن کودتای ۱۷۹۹ ناپلئون درخور ذکر است که دیرکتوار یا هیئت مدیرۀ انقلابی را برانداخت و ناپلئون را کنسول اول فرانسه خواند؛ یا کودتای ۱۸۵۱ لوئی ناپلئون، رئیس جمهور وقت فرانسه، که مجلس ملی این کشور را برچید و یک سال بعد لوئی را به مقام امپراتوری رساند. برخی از نمونه های جدیدتر آن عبارت اند از کودتای ۱۳۳۲ش در ایران و کودتای نظامیان دست راستی شیلی که در ۱۹۷۳ دولت سوسیالیست این کشور را سرنگون کرد؛ کودتاهای نیجریه (۱۹۸۳)، میانمار (۱۹۸۸) و گامبیا (۱۹۹۴)؛ کودتای کمونیست های متعصب اتحاد شوروی که به برکناری میخائیل گورباچف برای چند روز (۱۹ـ۲۲ اوت ۱۹۹۱) از قدرت منجر شد.