دانشگاه

دانشگاه . [ ن ِ ] (اِ مرکب ) دانشگه . محل دانش . جای دانش . جای علم . || اصطلاحاً مؤسسه ای که تعلیم درجات عالیه ٔ علوم و فنون و ادبیات و فلسفه و هنر کند. این کلمه بجای اونیورسیته بکار رفته است . دانشگاه شعبه هایی بنام دانشکده خواهدداشت و هر دانشکده جای تعلیم رشته ای از رشته های علمی یا فنی یا ادبی یا فلسفی و یا هنری خواهد بود. در ایران صرف نظر از مدارس قدیم که همه نوع تعلیم از فروترین تا برترین درجات در آنها داده میشد و برخی از آنها در تاریخ تعلیم و تربیت در قرون مختلفه بنام بوده است ، سابقه ٔ تأسیس دانشگاه 1313 هَ . ش . می رسد که دانشگاه تهران بنیاد نهاده شده است . و هم اکنون جز از تهران در شهرهای اصفهان و تبریز و شیراز و مشهد و اهواز نیز دانشگاه هست و ما فهرست وار به تشکیلات و تاریخ تأسیس هرکدام و اینکه هر یک مشتمل بر چند دانشکده هستند اشاره می کنیم :
دانشگاه تهران - دانشگاه تهران در سال 1313 هَ . ش . بموجب «قانون تأسیس دانشگاه » مصوب هشتم خرداد 1313 ایجاد گردید و در این تاریخ از مدارس عالی که در آن هنگام وجود داشت (مانند دارالمعلمین عالی ، مدرسه ٔ حقوق و علوم سیاسی ، مدرسه ٔ عالی طب ) دانشگاه تهران تشکیل شد و بسرعت اجزاء مختلف آن ایجاد گردید. با این تعبیر میتوان قدیمترین تاریخ تأسیس بعضی از شعب منضم شده به دانشگاه تهران را سال 1268هَ . ق . (1231 هَ . ش .) که سال تأسیس مدرسه ٔ دارالفنون بر اثر مساعی میرزا تقی خان امیرکبیر باشد، دانست . دارالفنون دارای شعب متعدد از قبیل طب ، فنون نظامی ، ریاضیات ، ادبیات ، موسیقی و رشته های دیگر علوم و فنون بود.
رشته ٔ طب بر اثر توسعه ٔ سازمان آن بعدها از دارالفنون جدا و بنام مدرسه ٔ عالی طب و داروسازی موسوم شد. همچنین رشته های فنون نظامی نیز از دارالفنون جدا شد و بوزارت جنگ ملحق گردید. البته در آن زمان در نقاط مختلف کشور مدارس قدیمه ای وجود داشت که در آنها علوم اسلامی و بسیاری ازمباحث مربوط بعلوم عقلی و نقلی تدریس میشد. قدیمترین تاریخ تأسیس این مدارس و دارالعلمها در ایران قرن چهارم هَ . ق . (قرن دهم م .) است . مجموعه ٔ این مدارس و ایجاد مدارس عالی دیگری که در شرایط زمان تأسیس آنها را ایجاب میکرد و لزوم وحدت و تمرکز اداره ٔ این مدارس عالی سبب شد که وزارت فرهنگ بترتیبی که در کشورهای مترقی معمول است طرح دانشگاهی بریزد و قانون آنرا در هشتم خرداد1313 به تصویب برساند. اینک متن قانون تأسیس دانشگاه که در جلسه ٔ هشتم خرداد 1313 از تصویب مجلس شورای ملی گذشته است :
«ماده ٔ اول - مجلس شورای ملی بوزارت معارف اجازه میدهد مؤسسه ای بنام دانشگاه برای تعلیم درجات عالیه ٔ علوم و فنون و ادبیات و فلسفه در طهران تأسیس نماید.
ماده ٔ دوم - دانشگاه دارای شعب ذیل است که هر یک از آنها موسوم بدانشکده خواهد بود:
1- علوم معقول و منقول . 2- علوم طبیعی و ریاضی . 3- ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی . 4- طب و شعب و فروع آن . 5- حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی . 6- فنی .
دانشسراهای عالی و مدارس صنایع مستظرفه ممکن است از مؤسسات دانشگاه محسوب شوند و نیز ممکن است مدارس و مؤسسات دیگری لدی الاقتضاء بدانشگاه منضم گردد.
ماده ٔ سوم - رئیس دانشگاه در آغاز افتتاح بر حسب پیشنهاد وزیر معارف بموجب فرمان همایونی تعیین و بعدها بر طبق ماده ٔ 14 بموجب پیشنهاد شورای دانشگاه و موافقت وزیر معارف بموجب فرمان همایونی منصوب خواهد شد.
اداره کردن دانشگاه بعهده ٔ رئیس است . معاون دانشگاه و رؤساء و معاونین و استادان دانشکده ها بر حسب پیشنهاد رئیس دانشگاه از طرف وزیر معارف منصوب میشوند. سایر مستخدمین بر طبق مقررات این قانون از طرف رئیس دانشگاه تعیین میگردند.
تبصره ٔ 1- مدت خدمت رئیس دانشگاه و رؤسای دانشکده ها سه سال است . بعد از انقضاء این مدت ممکن است مجدداً انتخاب شوند.
تبصره ٔ 2- رئیس دانشگاه مجاز است علماء و دانشمندان مملکتی و خارجی را بر حسب پیشنهاد شورای دانشگاه و تصویب وزیر معارف بعضویت افتخاری دانشگاه بپذیرد.
ماده ٔ چهارم - شورای دانشگاه از اشخاص ذیل تشکیل میشود:
رئیس دانشگاه که سمت ریاست شوری را خواهد داشت . معاون . رؤسای دانشکده ها. لااقل یکنفر استاد از هر یک از دانشکده ها.
ماده ٔ پنجم - وظایف شورای دانشگاه به قرار ذیل است :
تعیین شرایط ورود محصل بدانشگاه . تدوین دستور تحصیلات دانشکده . تعیین شرایط گرفتن درجه و تصدیقنامه و دیپلم . تهیه ٔ نظامنامه های لازم جهت انتخابات و پیشرفت کار دانشکده ها. اظهار نظر در مورداشخاصی که بسمت استاد و دانشیار از طرف شورای هر دانشکده پیشنهاد شده اند. پیشنهاد هر اقدامی که موجب ترقی و اصلاح کار دانشگاه باشد. معاونت و کمک فکری با رئیس دانشگاه .
ماده ٔ ششم - هر یک از دانشکده ها دارای شورائی خواهد بود مرکب از معاون و استادان در تحت ریاست رئیس دانشکده . وظایف و تشکیلات شورای مزبور بموجب نظامنامه ای خواهد بود که از تصویب شورای دانشگاه گذشته باشد.
ماده ٔ هفتم - دانشگاه دارای شخصیت حقوقی میباشد و نمایندگی آن بعهده ٔ رئیس است و از لحاظاداری و مالی دانشگاه مستقل و تحت مسئولیت مستقیم وزیر معارف خواهد بود.
ماده ٔ هشتم - دانشگاه میتواند در مقابل امور علمی و فنی که اشخاص و مؤسسات غیررسمی رجوع مینمایند بر طبق نظامنامه ٔ مخصوص حق الزحمه دریافت دارد وجوهی که از این راه عاید میشودو همچنین اعانه هائی که اشخاص مختلف میدهند و عایدات دیگر باستثناء حقوقی که از محصلین دریافت میشود بحساب جداگانه در تحت نظر رئیس دانشگاه جمعآوری و با تصویب وزیر معارف بمصارفی که در شورای دانشگاه پیشنهادمیشود خواهد رسید و وزارت معارف در حساب آن حق نظارت خواهد داشت .
تبصره - هدایائی که اشخاص یا مؤسسات بعنوان وقف و امثال آن جهت امر خاص بدانشگاه تقدیم میکنند اداره ٔ آنها با دانشگاه است . این قبیل عایدات باید مطابق میل هدیه کنندگان صرف شود و تبدیل آن بمصرف دیگر جایز نیست . صورت عایدات و مخارج همه ساله بوزارت اوقاف تقدیم خواهد شد. دانشگاه در رد و قبول هدایای مذکور آزاد است .
ماده ٔ نهم - فارغ التحصیلهای دانشکده ها که برحسب مقرراتی که با موافقت نظر وزارت معارف وضع خواهد شد لااقل بدرجه ٔ اجازه ٔ معلمی (لیسانس ) نائل می شوند و ازحقوق و امتیازات قانون تربیت معلم مصوب 19 اسفند 1312 استفاده خواهند کرد.
ماده ٔ دهم - معلمین دانشگاه بطبقات سه گانه ٔ ذیل تقسیم میشوند:
اول و دوم استاد و دانشیار (معاون استاد) که باید علاوه بر داشتن شرایط مقرره در فقرات 1 و 3 و 4ماده دوم قانون استخدام کشوری ، استاد کمتر از سی سال و دانشیار کمتر از بیست وپنج سال نداشته باشد و در رشته ای که تدریس مینمایند درجه ٔ علمی آنها را شورای عالی دانشگاه لااقل دکتری یا معادل آن تشخیص دهد. سوم دبیر که باید لااقل دارای شرایط معلمین مدارس متوسطه باشد و بر طبق مقررات مربوط بمعلمین مذکور استخدام خواهد شد. سایر مستخدمین از قبیل متصدیان لابراتوارهاو کارخانه ها و اعضای کتابخانه و امثال آن و اعضای دفتری تابع مقررات قوانین عمومی خواهند بود.
تبصره - رئیس کتابخانه باید از حیث درجه ٔ علمی کمتر از دبیر نباشد ولی چنانچه درجه ٔ علمی او بالاتر باشد مانند دانشیار استخدام خواهد شد.
ماده ٔ یازدهم - از آغاز سال تحصیلی 1313 و بعد دانشیاران و استادانی که طرف احتیاج دانشگاه میشوند در صورت تعدد داوطلبان با مسابقه مطابق نظامنامه ٔمخصوص تعیین خواهند شد.
ماده ٔ دوازدهم - در طول مدت خدمت باستادان و دانشیاران ممکن است ده مرتبه اضافه حقوق داده شود و اعطای اضافات از مرتبه ٔ اول الی سوم هر دو سال و در مراتب بعد هر سه سال یکمرتبه بر طبق نظامنامه ٔ مخصوص با شرایط ذیل خواهد بود:
1- ابراز لیاقت و استحقاق .
2- پیشنهاد رؤسای دانشکده ها.
3- تصویب شورای دانشگاه .
ماده ٔ سیزدهم - میزان حقوق درجه ٔ اول دانشیار همه سال بر طبق قانون بودجه معین خواهد شد. اضافه حقوقی که در درجات اول تا هشتم دریافت خواهد نمود مساوی خواهدبود با هشت یک حقوق ماقبل . و در درجه ٔ نهم و دهم باخمس حقوق ماقبل . در مواقع ترفیع برتبه ٔ استادی و یاریاست دانشکده و یا ریاست دانشگاه عشر حقوق مقام مادون اضافه خواهد شد و پس از آن نیز اضافه حقوقی که در باقی درجات دریافت خواهد کرد تا درجه ٔ هشتم مساوی خواهد بود با هشت یک و درجات نهم و دهم با خمس حقوق ماقبل .
تبصره - حقوق ماهیانه درجه ٔ اول دانشیار در سال تحصیلی 14-1313 بمیزان یکهزار ریال است .
ماده ٔ چهاردهم - ریاست هر رشته از دروس بر عهده ٔ استاد همان رشته است برای ترفیع برتبه ٔاستادی علاوه بر پیدا شدن محل تدریس باید لااقل پنجسال دانشیار بوده در رشته ٔ خود قابلیتی ابراز کرده باشد که مورد قدرشناسی و تصویب شورای دانشگاه واقع شود.رؤسای دانشکده ها و دانش سراهای عالی پس از کسب نظر شورای دانشکده ٔ مربوط از بین استادان و رئیس دانشگاه از بین رؤسای دانشکده ها انتخاب میشوند. انتخاب معاون دانشگاه و معاونین دانشکده ها از بین استادان بعمل خواهد آمد.
ماده ٔ پانزدهم - مادام که معلم دارای شرایط مذکور در ماده ٔ ده به عده ٔ کافی برای استخدام یافت نشود ممکن است از اشخاصی که در رشته ای از علوم و یا ادبیات بمقامی شامخ رسیده و شورای دانشگاه لیاقت آنها را تصدیق کرده باشند بطور کنترات استخدام شوند و نیز ممکن است از متخصصین که در خدمت ادارات دولتی هستند در برابر حق الزحمه استفاده شود.
ماده ٔ شانزدهم - اشخاصی که در سال تحصیلی 1313-1312 در مدارس عالیه مشغول خدمت بوده اند چنانچه دارای شرایط مندرجه در ماده ٔ ده این قانون باشند معلم رسمی دانشگاه خواهند بود. درجه و حقوق آنها را وزارت معارف بموجب نظامنامه ٔ مخصوص و بر طبق آخرین حقوق تدریس در سال تحصیلی 13-1312 با رعایت ماده 13 این قانون تعیین خواهد نمود. اشخاصی که مشمول قانون استخدام کشوری باشند نیز میتوانند از مقررات این قانون بهره مند گردند.
تبصره ٔ 1- اشخاصی که در سال تحصیلی 1313-1312 در مدارس عالیه مشغول تدریس بوده لیکن تصدیق دکتری در دست ندارند معلم رسمی دانشگاه خواهند بود ولی باید قبل از انقضاء خرداد 1314 در رشته ٔ خود رساله ٔ تازه تألیف نمایند که مورد قبول شورای دانشگاه واقعشود و باخذ تصدیق استادی در همان رشته نائل شوند و این تصدیق بمنزله ٔ درجه ٔ دکتری آنها در آن رشته خواهد بود.
تبصره ٔ 2- دبیرانی که بموجب ماده ٔ 12 قانون تربیت معلم مصوب 19 اسفند 1312 و همچنین دانشیارانی که بموجب این قانون آخرین حقوقشان مدرک تعیین رتبه ٔ آنها میشود هرگاه از درجه ای تجاوز نموده و بدرجه ٔ بالاتر نرسیده باشند درجه ٔ بالاتر را دارا خواهند شد و همچنین معلمینی که در موقع اجراء این قانون و قانون تربیت معلم حقوق درجه ٔ اول را نگرفته اند دارای درجه ٔ اول بوده وزارت معارف میتواند در موقع مقتضی با داشتن اعتبار کسرحقوق اینگونه اشخاص را ترمیم نماید.
تبصره ٔ 3- تشخیص رتبه و حقوق استخدامی (اعم از رسمی و کنتراتی و غیره ) و استحقاق دریافت اضافه حقوق و ترفیع رتبه بر طبق این قانون و سایر قوانین موضوعه نسبت به کلیه ٔ اعضاءوزارتخانه ها و ادارات مستقله با وزارتخانه یا اداره ٔ مستقل مربوط و تصدیق اداره ٔ تقاعد کشوری خواهد بودو چنانچه مستخدمین شکایتی داشته باشند که راجع بتشخیص رتبه یا اضافه حقوق یا ترفیع آنها باشد مرجع کلیه ٔ شکایات استخدامی دیوان عالی تمیز خواهد بود.
ماده ٔ هفدهم - ترتیب محاکمه ٔ اداری اعضای دانشگاه بموجب نظامنامه خاصی است که از طرف شورای دانشگاه تنظیم و بتصویب هیئت وزراء رسیده باشد.
ماده هیجدهم - مواد ذیل از قانون استخدام کشوری در مورد رؤساء و معاونین دانشکده و استادان و دانشیاران مجری خواهد بود: مواد 6، 7، 8، 9، 11، 14، 19، 28، 69.
ماده ٔ نوزدهم - رؤساء و معاونین دانشگاه و استادان و دانشیاران میتوانند با بیست وپنج سال خدمت و یا با شصت سال عمر و هرقدر سابقه ٔ خدمت تقاضای تقاعد نمایند دولت نیز میتواند با دارا بودن شصت سال عمر و لااقل بیست سال خدمت آنانرا متقاعد سازد. مابقی شرایط تقاعد آنها بر طبق فصل چهارم قانون استخدام کشوری با رعایت اصلاحاتی که در آن بعمل آمده خواهد بود باستثناء جزء (د) از ماده ٔ واحده ٔ اصلاحیه ماده 43 قانون مذکور.
ماده ٔ بیستم - دانشگاه به اشخاصی که در رشته ای از علوم یا ادبیات بمقام شامخی رسیده و یا خدمات بزرگی بعالم انسانیت کرده باشند و شورای عالی دانشگاه پس از مداقه ٔ کامل احراز لیاقت آنها را تصدیق نماید با تصویب وزیر معارف درجه ٔ دکتری افتخاری اعطاء خواهد نمود.
ماده بیست و یکم - وزارت معارف نظامنامه ای که بر طبق ماده ٔ 16 برای اجرای این قانون ضرورت دارد بعد از تصویب کمیسیون معارف مجلس شورای ملی بموقع اجرا خواهد گذارد».
بموجب این قانون اکثر مدارس عالی تهران تمرکز یافت و تحت اداره ای واحد قرار گرفت ، در این قانون برای دانشگاه استقلال فنی و مالی و اداری پیش بینی شده بود که اجرای آن پس از رفع موانع چند سال بعد تحقق یافت .
بموجب ماده ٔ دوم قانون تأسیس دانشگاه برای دانشگاه شش شعبه که بر هر یک لفظ دانشکده اطلاق میشود در نظر گرفته شده بود باین شرح :
1- دانشکده ٔ ادبیات و فلسفه و علوم تربیتی .
2- دانشکده ٔ پزشکی و شعب وفروع آن .
3- دانشکده ٔ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی .
4- دانشکده ٔ علوم طبیعی و ریاضی .
5- دانشکده ٔ علوم معقول و منقول .
6- دانشکده ٔ فنی .
دانشسرای عالی از همان ابتدای تأسیس دانشگاه ضمیمه ٔ دانشگاه شد و از شعب آن بشمار رفت . از این پس تکامل تدریجی دانشگاه شروع شد و جوانانی که بخارجه اعزام شده بودند پس از تکمیل تحصیلات و مطالعات خود مراجعت کردند و بتدریس در دانشگاه مشغول شدند.
دانشکده ٔ هنرهای زیبا، بر حسب تصویب شورای دانشگاه در هفتادونهمین جلسه ٔ خود از سال تحصیلی 20-1319 تأسیس گردید و بر تعداد دانشکده های دانشگاه تهران افزوده شد. برای دانشکده ٔ پزشکی و شعب آن سازمان وسیعتر و کاملتر بموجب قانون خاصی که در آبان 1319 بتصویب رسید بوجود آمد و بیمارستانهای تهران نیز برای کارآموزی دانشجویان شعب این دانشکده بموجب همان قانون بدانشگاه تهران ضمیمه شد. از جمله کسانیکه در پی گذاری سازمان نوین دانشگاه سهم بسزائی داشته است آقای علی اصغر حکمت است . ایشان از سال 1312بکفالت وزارت فرهنگ و از سال تأسیس دانشگاه تا سال 1317 بسمت ریاست دانشگاه منصوب بودند و قانون تأسیس دانشگاه (مصوب هشتم خرداد 1313) در زمانی که ایشان کفالت وزارت فرهنگ را بعهده داشتند از تصویب مجلس گذشت .علاوه بر آن برای تمرکز دانشکده های مختلف در همان سال اقدام بخرید زمین محل فعلی دانشگاه نمودند (206 هزار متر مربع) نقشه ٔ ساختمانهای دانشکده ها و طرح خیابان بندی و درختکاری محوطه ٔ دانشگاه تهیه شد و اقدام بساختمان دانشکده ها بر طبق آخرین اسلوب پیشرفته ٔ فن ساختمان گردید. در 15 بهمن سال 1313 ساختمان تالار تشریح افتتاح شد و لوحه ٔ بنای دانشگاه در زیر پلکان مدخل جنوبی دانشکده ٔ پزشکی با مضمون ذیل در دل خاک نهفته گردید:
«پانزدهم بهمن ماه خورشیدی سال 1313 سنگ نخستین بنای دانشگاه تهران بدست رضا شاه پهلوی شاهنشاه ایران سر دودمان سلسله ٔ پهلوی گذاشته شد.» اما استقلال دانشگاه از نظر اداری و فنی در زمان وزارت فرهنگ دکتر علی اکبر سیاسی (22-1321) عملی شد و نخستین باربر طبق مقررات قانون استقلال دانشگاه ، رئیسان دانشکده ها از میان استادان و با موافقت نظر و رأی آنان برگزیده شدند، رئیس دانشگاه نیز از میان رئیسان دانشکده ها به رأی شورای دانشگاه انتخاب و بموجب فرمان همایونی منصوب گردید.
دانشکده ٔ دامپزشکی که قبلاً توسط وزارت کشاورزی اداره میشد، بموجب تصدیق نامه ٔهیئت وزیران در مهرماه 1323 بدانشگاه منضم گشت و دانشکده ٔ کشاورزی نیز با تصویبنامه ٔ مورخ 13 اسفندماه 1324 هیئت وزیران تحت اداره ٔ دانشگاه قرار گرفت و بموجب قانون مصوب 29 فروردین 1328 این الحاق برسمیت شناخته شد. ولی استقلال مالی دانشگاه در تاریخ 20 امرداد 1331 بمرحله ٔ عمل درآمد و از آن زمان سیر ترقی و تکامل دانشگاه تهران سریعتر گردید. دبیرخانه ٔ دانشگاه که قبل از اعلام استقلال دانشگاه ضمیمه ٔ اداره ٔ تعلیمات عالیه ٔ وزارت فرهنگ بود باداره ٔ کل مستقلی تبدیل شد و سازمان آن بر حسب احتیاج بسط و توسعه یافت ، ادارات و شعب تازه ای در اداره ٔ کل دبیرخانه ٔ دانشگاه بوجود آمد که از آن جمله اداراه ٔ کل انتشارات و روابط دانشگاهی و اداره ٔ ساختمان است . در سالهای اخیر نیز چند مؤسسه ٔ جدید مانند کلاسهای مخصوص دانشجویان خارجی و تعلیم فن کتابداری و بایگانی در دانشکده ٔ پزشکی و کلاس جرمشناسی در دانشکده ٔ حقوق و رشته ٔ فقه شافعی در دانشکده ٔ معقول و منقول تأسیس یافت . باشگاه دانشگاه که ساختمانی مجزی است و در محوطه ٔ دانشگاه بنا شده است محل برگزاری ضیافتهای رسمی دانشگاه است . همچنین بر اثر تصمیمی که اخیراً اتخاذ گردید تمام دانشگاهیان که حداقل تحصیلات ایشان از درجه ٔ لیسانس کمتر نباشد بعضویت باشگاه درآمده اند، علاوه بر این ، باشگاه محل دید و بازدید و برگزاری جشنهای خصوصی دانشگاهیان نیز هست .
سازمان دانشگاه - دانشگاه تهران بموجب قانون دارای شخصیت حقوقی و استقلال اداری و مالی است و تحت اداره ٔ رئیسی می باشد که برای مدت سه سال از بین رؤسای دانشکده ها و استادانی که حداقل دارای پایه ٔ 9 استادی باشند از طرف شورای دانشگاه انتخاب میشود و با موافقت وزیر فرهنگ و بفرمان همایونی منصوب میگردد، اشخاصی که دو دوره ٔ متوالی عهده دار ریاست دانشگاه شده اند نمیتوانند برای دوره ٔ سوم باین سمت انتخاب شوند.
معاون دانشگاه - معاون دانشگاه از بین استادان دانشکده ها انتخاب میشود بر حسب پیشنهاد رئیس دانشگاه از طرف وزیر فرهنگ منصوب میگردد.
رؤسای دانشکده ها - رؤسای دانشکده ها و دانشسرایعالی از طرف شورای استادان دانشکده ٔ مربوط از بین استادان همان دانشکده برای مدت سه سال انتخاب میشوند وبر حسب پیشنهاد رئیس دانشگاه از طرف وزیر فرهنگ منصوب میگردند. دوره ٔ خدمت معاونان دانشکده ها غیرمحدودست .
شورای دانشگاه - به موجب ماده ٔ چهارم قانون تأسیس دانشگاه شورای دانشگاه از اشخاص ذیل تشکیل میشود:
رئیس دانشگاه که ریاست شوری را دارد.
معاون دانشگاه . رؤسای دانشکده ها.
لااقل یک استاد از هر دانشکده .
بموجب تصمیم یکصدوهفدهمین جلسه ٔ شورای دانشگاه مورخ نهم خرداد 1322 از میان استادان هر دانشکده دو نفر بموجب رأی شورای آن دانشکده برای عضویت شورای دانشگاه انتخاب میشوند. موعد انتخاب شورای دانشگاه اول آبان ماه هر سال است . مدت عضویت شوری دوسال میباشد و این زمان از اول آبان سالی که انتخاب انجام پذیرفته است محسوب میشود. پس از انقضای مدت نمایندگی شورای دانشگاه انتخاب جدید در هر دانشکده آغاز میشود. تجدید انتخاب استادانی که قبلاً بعضویت شورای دانشگاه انتخاب شده اند بلامانع است . انتخاب اعضای شورای دانشگاه از بین استادان هر دانشکده انجام میپذیرد.
تعیین عده ٔ استادانی که از هر دانشکده بعضویت شورای دانشگاه انتخاب میشوند در هر موقع با شورای دانشگاه است . هرگاه عضویت استادی در شورای دانشگاه قبل از انقضای مدت نمایندگی قطع شود برای بقیه ٔ دوره ٔ نمایندگی بجای استاد مزبور استاد دیگری بنا برأی شورای دانشکده ٔ مربوط انتخاب میگردد.
ریاست جلسه ٔ شورای دانشگاه بعهده ٔرئیس دانشگاه است و در صورت غیبت رئیس دانشگاه این وظیفه بعهده معاون دانشگاه محول است .
مدیر کل دبیرخانه ٔ دانشگاه سمت منشی شوری را دارد. ثبت و ضبط مذاکرات شوری و صورت جلسات مربوط بعهده ٔ منشی شوری است .
مذاکرات شورای دانشگاه با حضور نصف بعلاوه یک اعضای حاضر در مرکز رسمیت دارد و برای رأی گرفتن لااقل دو ثلث این عده باید در جلسه ٔ شوری شرکت داشته باشند.
رأی شوری درباره ٔ مسائل مختلف باکثریت تمام (نصف بعلاوه یک ) مناط اعتبارست . هرگاه در دفعه ٔ اول و دوم این اکثریت حاصل نشد در بار سوم اکثریت نسبی قاطع است . وظایف شورای دانشگاه در ماده ٔ پنج قانون تأسیس دانشگاه تصریح شده و در ماده ٔ 12 آئین نامه شورای دانشگاه (این آئین نامه در تاریخ یازدهم اردیبهشت 1314 بتصویب شورای دانشگاه رسید) تفسیر شده است . این وظایف بشرح ذیل است :
تعیین شرایط ورود دانشجویان بدانشگاه ، تدوین برنامه های دانشکده ها، تعیین شرایط گرفتن درجه و دانشنامه ، تهیه آئین نامه های لازم برای امتحانات و پیشرفت کار دانشکده ها، اظهار نظر در باره ٔ اشخاصی که به سمت استاد و دانشیار از طرف شورای هر دانشکده پیشنهاد میشوند، پیشنهاد هر اقدامی که موجب ترقی و اصلاح کار دانشکده باشد، معاونت و کمک فکری برئیس دانشگاه . (ماده 5 قانون تأسیس دانشگاه ).
از وظایف مهم شورای دانشگاه اظهارنظر در انتخاب رئیس دانشگاه است . بموجب تبصره ٔ 17 ماده 1 قانون ترمیم حقوق فرهنگیان که در آذر ماه 1333 از تصویب دو مجلس گذشت شورای دانشگاه از بین استادانی که رتبه ٔ هیچیک از 9 استادی نباید کمتر باشد سه نفر را برای احراز سمت ریاست دانشگاه انتخاب میکند، از بین این سه نفر یکنفر بموجب فرمان همایونی بسمت ریاست دانشگاه منصوب میگردد.
ترفیع کارکنان دانشگاه پس از احراز لیاقت و استحقاق و پیشنهاد رؤسای دانشکده و ادارات مربوطه منوط بتصویب شورای دانشگاه است .
در موقع ضرورت شورای دانشگاه بر حسب دعوت رئیس دانشگاه و یا بموجب تقاضای لااقل چهار نفر از اعضای شوری تشکیل میشود. ضمناً شورای دانشگاه میتواند برای انجام وظایف خود کمیسیونهائی از اعضای شوری تشکیل دهد. این کمیسیونها مجازند از دانشمندان و متخصصان کسانی را که لازم بدانند برای مشاوره دعوت کنند. هرگاه اقلاً سه نفر از اعضای شوری طرح موضوعی را کتباً تقاضا نمایند رئیس شوری موضوع مزبور را جزء دستور جلسه قرار خواهد داد.
بموجب ماده ٔ دوازدهم آئین نامه ٔ شورای دانشگاه مصوب یازدهم اردیبهشت 1314 اختیارات و وظایف شورای دانشگاه بشرح ذیل معین شده است :
1- تصویب دستور تحصیلات دانشکده ها و مؤسساتی که بدانشگاه منضم است .
2- تصویب آئین نامه های امتحانات .
3- تعیین مقررات راجع بدرجات علمی از قبیل لیسانس ، دکتری و غیره .
4- تصویب آئین نامه ٔ شورای هر یک از دانشکده ها.
5 - تصویب آئین نامه های داخلی هر یک از دانشکده ها.
6- تعیین شرایط ورود محصل بدانشگاه .
7- تصدیق استحقاق اشخاصی که دانشگاه بخواهد درجه ٔ دکتری افتخاری بآنها بدهد.
8- تشخیص درجه ٔ علمی داوطلبان دانشیاری .
9- اظهار نظر در مورد اشخاصی که برای استادی و دانشیاری از طرف شورای دانشکده پیشنهاد شده باشند.
10- تصدیق ترفیع دانشیاران برتبه ٔ استادی .
11- تصدیق لیاقت کسانی که برای استخدام شدن پیشنهادمیشوند.
12- پیشنهاد رئیس دانشگاه بر طبق ماده ٔ سوم قانون دانشگاه .
13- پیشنهاد علمای داخلی و خارجی برای عضویت افتخاری دانشگاه بر طبق ماده ٔ سوم قانون دانشگاه .
14- تصویب اضافه حقوق دانشیاران و استادان با رعایت مقررات .
15- تصویب آئین نامه مسابقه ٔ دانشیاران .
16- تصدیق صلاحیت مؤسسات ادبی یا علمی برای الحاق بدانشگاه و تصویب الحاق .
17- پیشنهاد آئین نامه ٔ محاکمه ٔ اداری اعضای دانشگاه بر طبق ماده ٔ هفدهم قانون دانشگاه .
18- قبول یا رد هدایائی که بدانشگاه تقدیم میشود.
19- تصویب مخارجی که از محل اعانات و هدایا و حق الزحمه و غیره بعمل می آید.
20- تصویب آئین نامه ٔ حق الزحمه ٔ امور علمی و فنی .
21- کمک فکری برئیس دانشگاه .
22- پیشنهاد هر اقدامی که موجب ترقی و اصلاح کار دانشگاه باشد.
23- تصویب و وضع مقررات و آئین نامه هائی که از طرف رئیس مؤسسات دانشگاه پیشنهاد میشود.
شورای دانشکده ها - بر طبق ماده ٔ ششم قانون تأسیس دانشگاه هر یک از دانشکده ها دارای شورائی است که وظایف و تشکیلات آنرا شورای دانشگاه ضمن آئین نامه تعیین نموده است .
بموجب آئین نامه ٔ مربوط بغیر از رئیس و معاون دانشکده کلیه ٔ استادان و دانشیاران و مشمولین ماده ٔ 15قانون تأسیس دانشگاه در صورتیکه متصدی کرسی باشند میتوانند در شورای دانشکده شرکت نمایند.
وظایف شورای دانشکده ها عبارت است از:
انتخاب رئیس دانشکده و انتخاب نمایندگان دانشکده در شورای دانشگاه - اظهارنظر در باره ٔ مجازاتهای انتظامی طبق آئین نامه ٔ مربوط و اظهار نظر در باره ٔکلیه ٔ طرحهائی که برای تصویب از طرف دانشکده بشورای دانشگاه پیشنهاد میشود، بجز مواردی که مقررات خاص دارد و اظهار نظر در اموری که از طرف رئیس دانشکده بشوری محول میشود.
رئیس دانشکده و نمایندگان دانشکده در شورای دانشگاه از میان اعضاء شورای دانشکده که دارای رتبه ٔ استادی هستند انتخاب خواهند شد.
اجرای تصمیمات شورای دانشکده ٔ بعهده ٔ رئیس دانشکده میباشد.
دبیرخانه ٔ دانشگاه - دبیرخانه ٔ دانشگاه عهده دار انجام کلیه ٔ امور اداری دانشگاه می باشد. وظایف و سازمان دبیرخانه ٔ دانشگاه در آئین نامه ای که در فروردین سال 1314 بتصویب شورای دانشگاه رسیده مندرج است اما از سال 1322 که استقلال دانشگاه صورت عمل بخود پذیرفت در سازمان دبیرخانه توسعه و تغییراتی داده شد و از این پس نیز با تکامل تأسیسات دانشگاه اجباراً شعب تازه ٔ دیگری ایجاد خواهد شد و رو بتوسعه و کمال خواهد رفت .
دبیرخانه ٔ دانشگاه اداره ٔ کلی است که در رأس آن مدیر کل دبیرخانه ٔ دانشگاه قرار دارد - ادارات و مؤسسات تابع اداره ٔ کل دبیرخانه دانشگاه در حال حاضر عبارت است از:
1- اداره ٔ کل انتشارات و روابط دانشگاهی .
2- اداره ٔ آموزش .
3- اداره ٔ بازرسی .
4- اداره ٔ دفتر.
5- اداره ٔ کارگزینی .
6- اداره ٔ ساختمان .
7- اداره ٔ کل حسابداری .
8- اداره ٔ اطلاعات و تبلیغات دانشگاه .
9- اداره ٔ اموال .
10- سرپرستی کوی دانشگاه .
11-چاپخانه ٔ دانشگاه .
12- کانون دانشگاه .
(از سالنامه ٔ دانشگاه تهران سال 1336 صص 1 - 14).
چنانکه گفتیم دانشگاه تهران در جریان تکامل خود شروع بتوسعه و ایجاد دانشکده های دیگر کرد که از آنجمله :
«در 1319 دانشکده ٔ هنرهای زیبا تأسیس و در 1320 ضمیمه ٔ دانشگاه گردید. در مهرماه 1324 بر حسب تصویب دولت آموزشگاه عالی دامپزشکی (دانشکده ٔ دامپزشکی ) و در اسفند 1324 آموزشگاه عالی کشاورزی (دانشکده ٔ کشاورزی ) که تا آنزمان جزو مؤسسات وزارت کشاورزی بود منضم بدانشگاه تهران شد.
در فروردین 1328 ضمن قانون پرداخت دو دوازدهم بودجه ٔ مملکتی آموزشگاههای مذکور بنام دانشکده به شعب دانشگاه افزوده گشت .
دانشسرای عالی که تربیت دبیر را بر عهده دارد بموجب ماده ٔ دوم قانون تأسیس دانشگاه بتصویب وزیر فرهنگ ضمیمه ٔ دانشگاه بود ولی از این ببعد بموجب قانون سازمان و استقلال دانشسرای عالی مصوب 13 آذر 1338 تحت نظر مستقیم وزیر فرهنگ اداره خواهد شد.
(برای توضیح بیشتر در مورد دانشسرای عالی به دانشسرای عالی در ردیف خود در همین لغت نامه رجوع شود).
از اول مهرماه 1335 قسمت داروسازی و دندانسازی دانشکده ٔ پزشکی منتزع و بصورت دو دانشکده درآمد». (از کتاب تاریخ فرهنگ ایران تألیف دکتر عیسی صدیق ص 467).
بنابراین علاوه بر شش دانشکده که از آغاز بنیان دانشگاه ایجاد شدند پنج دانشکده ، نیز تاکنون بر آنها علاوه شده که در مجموع ، دانشگاه تهران دارای یازده دانشکده بترتیب زیر میباشد:
1- دانشکده ٔ ادبیات .
2- پزشکی .
3- حقوق .
4- داروسازی .
5- دامپزشکی .
6- دندانسازی .
7- علوم طبیعی و ریاضی .
8- علوم معقول و منقول .
9- فنی .
10- کشاورزی .
11- هنرهای زیبا.
(برای توضیح بیشتر درباره ٔ هر یک از دانشکده های فوق به ذیل نام هر دانشکده در ردیف خود در همین لغت نامه رجوع شود). دانشگاه علاوه بر دانشکده ها در جنب هر یک از آنها مؤسسه های تحقیقاتی علمی و اجتماعی و زبان نیز ایجاد کرده که عبارتند از: مؤسسه ٔ تحقیقات علوم اجتماعی . مؤسسه ٔ تحقیقات و مطالعات تاریخی . مؤسسه ٔ زبانهای خارجی و مؤسسه ٔ لغت نامه ٔ دهخدا که جزو دانشکده ٔ ادبیات میباشند.
علاوه بر اینها مؤسساتی نیز مانند مؤسسه ٔ تحقیقات ژئوفیزیکی و اتمی و زلزله شناسی نیز جزو دانشگاه هستند که در رشته های مربوط بتحقیق میپردازند.
دانشگاه تهران در جنب عده ای از دانشکده هادوره های فوق لیسانس دایر کرده که از آن جمله اند:
دوره ٔ فوق لیسانس رشته ٔ فیزیک . دوره ٔ فوق لیسانس مؤسسه ٔتحقیقات و مطالعات علوم اجتماعی . دوره ٔ فوق لیسانس رشته ٔ تاریخ . علاوه بر این چند دوره ٔ دکتری نیز در دانشگاه بوجود آمده است که از چندین سال پیش دانشجویان را برای اخذ درجه ٔ دکتری آماده میکند و چندین صد دانشجو نیز بافتخار اخذ درجه ٔ دکتری از این دوره ها نائل آمده اند.
دوره های دکتری دانشگاه در حال حاضر عبارتند از: دوره دکتری ادبیات ، دوره ٔ دکتری حقوق ، دوره ٔ دکتری علوم معقول و منقول .
دانشکده ٔ ادبیات تهران - در هشتم خرداد ماه سال 1313 قانون تأسیس دانشگاه بتصویب مجلس شورای ملی رسید و بموجب این قانون دانشگاه تهران از شش دانشکده تشکیل یافت که از آن جمله دو دانشکده ٔعلوم و ادبیات بود. شرط ورود بدانشکده ٔ ادبیات داشتن تصدیقنامه ٔ کامل متوسطه ٔ ادبی بود و دارندگان تحصیلات متوسطه ٔ کامل علمی با گذراندن مواد مخصوص میتوانستند باین دانشکده وارد شوند. از سال تحصیلی 14-1313 ترتیب تحصیلات در دانشکده ٔ ادبیات شهادتنامه ای شد و مدت تحصیل برای اخذ لیسانس سه سال مقرر گردید و چهار رشته ٔ ادبیات فارسی - زبان خارجه - تاریخ و جغرافیا - فلسفه و علوم تربیتی دایر شد.
از سال تحصیلی 15-1314 رشته ٔ باستانشناسی نیز در دانشکده ٔ ادبیات افتتاح شد. بنابر این دانشکده ٔ ادبیات از این تاریخ ببعد دارای پنج رشته : ادبیات فارسی - فلسفه و علوم تربیتی - تاریخ و جغرافیا - زبان خارجه و باستانشناسی گردید. تا سال تحصیلی 22-1321 دانشکده های علوم و ادبیات و دانشسرای عالی تحت اداره ٔ واحد بود اماپس از عملی شدن قانون استقلال دانشگاه دانشکده ٔ ادبیات از دانشکده ٔ علوم و دانشسرای عالی مجزی گردید. سیستم تحصیلات در دانشکده ٔ ادبیات تا سال تحصیلی 36-1335 کلاسی بود و دانشجویان برای اخذ لیسانس مجبور بودندکلیه ٔ موادی را که در برنامه ٔ تحصیلات هر رشته قید شده است تحصیل نمایند. ولی از سال تحصیلی 36-35 ترتیب تحصیلات این دانشکده برپایه ٔ «واحدهای درسی » و «شهادتنامه » گذاشته شد.
رشته های تحصیلی دوره ٔ لیسانس - دوره ٔ لیسانس دانشکده ٔ ادبیات دارای 5 رشته ٔ تحصیلی : ادبیات فارسی - فلسفه و علوم تربیتی - باستانشناسی - تاریخ و جغرافیا - زبان خارجه (زبانهای : فرانسه - انگلیسی - آلمانی - روسی است ) و مدت تحصیلات برای اخذ لیسانس حداقل سه سال و حداکثر شش سال است و به فارغ التحصیلان دانشنامه ٔ لیسانس داده میشود.
رشته های تحصیلی دوره ٔ دکتری :
1- دکتری زبان و ادبیات فارسی از مهر ماه 1316 تأسیس یافته و بموجب مقررات اساسنامه ای که بتصویب چهلمین جلسه ٔ شورای دانشگاه مورخ 28 مهر 1316 رسیده است ، داوطلبان دوره ٔ دکتری زبان و ادبیات فارسی باید لیسانس زبان و ادبیات فارسی دانشکده ٔ ادبیات را داشته باشند و استعداد و لیاقت داوطلب نیز از طرف هیئت استادان رشته ٔ زبان و ادبیات فارسی کتباً تصدیق شود. داوطلب تحصیل در دوره ٔ دکتری زبان و ادبیات فارسی حداقل باید دو سال در این دوره تحصیل نماید و برای نیل بدرجه ٔ دکتری رساله ٔ ختم تحصیلی بگذراند. در سال 1328 تجدید نظر کلی در مقررات تحصیل در دوره ٔ دکتری زبان و ادبیات فارسی بعمل آمد و مقرر شد دانشجویان این دوره برای اخذ درجه ٔ دکتری در امتحان چهار شهادتنامه ٔ اجباری و شش شهادتنامه ٔ اختیاری را حداقل در دو سال و حداکثر در 5 سال تحصیل توفیق یابند و رساله ٔ ختم تحصیلی خود را بگذرانند.
2- دوره ٔ دکتری دانشکده ٔ ادبیات - از مهر ماه 1332 دوره ٔ دکتری دانشکده ادبیات افتتاح شده و بدانشجویان خارجی که از یکی از دانشگاهها یا مدارس اختصاصی یا بنگاههای معروف خارجی که بطور رسمی دارای رشته ٔ تحصیلی زبان و ادبیات فارسی باشد گواهینامه ٔ لیسانس یا معادل آن گرفته باشند اختصاص دارد. حداقل مدت برای بدست آوردن دانشنامه ٔ دکتری دانشکده ادبیات دو سال تحصیل در این دوره است و باید در این مدت دانشجویان دو شهادتنامه ٔ اجباری و دو شهادتنامه ٔ اختیاری اخذ کرده و بعلاوه رساله ٔ دکتری خود را نیز بگذرانند.
3- دوره ٔ دکتری فلسفه - مطابق اساسنامه ٔ دانشکده ٔ ادبیات در سال 37-1336 دوره ٔ دکتری فلسفه دایر گردید. شرط ورود به این دوره داشتن شهادتنامه ٔ لیسانس فلسفه و توفیق در امتحانات مخصوص رشته ٔ مربوط خواهد بود. حداقل مدت تحصیل در این دوره لااقل سه سالست وداوطلبان باید دو شهادتنامه ٔ اجباری و دو شهادتنامه ٔ اختیاری تحصیل کرده و برای دریافت دانشنامه ٔ دکتری رساله ٔ ختم تحصیلی بگذرانند.
4- دوره ٔ دکتری تاریخ و جغرافیا - بنا به اساسنامه ٔ دانشکده ٔ ادبیات در سال تحصیلی 37-1336 دوره ٔ دکتری تاریخ و جغرافیا نیز در دانشکده ٔ ادبیات دایر گردید و مقررات آن شبیه مقررات دوره ٔ دکتری فلسفه میباشد.
مؤسسات ضمیمه ٔ دانشکده ادبیات :
1- کلاسهای مخصوص دانشجویان خارجی - برای آشنا کردن دانشجویان خارجی بزبان و ادبیات فارسی و فرهنگ ایران از اول سال تحصیلی 32-1331 دوره دروس خاصی در دانشکده ٔ ادبیات تشکیل شد که شامل دو قسمت است : قسمت اول زبان فارسی جدید، قسمت دوم ادبیات و فرهنگ فارسی .
2- کلاس کتابداری و بایگانی -از سال تحصیلی 32-1331 برای تربیت کتابدار و بایگان کلاس تخصصی کتابداری و بایگانی در دانشکده ٔ ادبیات تشکیل شد. از سال تحصیلی 35-1334 درس کتابداری و بایگانی یکی از دروس اختیاری رشته ٔ باستانشناسی شده است و درین رشته تدریس میشود.
3- کلاس هنر نمایش - از سال تحصیلی 35-1334 بنا بتصویب شورای دانشکده ٔ ادبیات و شورای دانشگاه کلاس هنر و نمایش و تآتر تشکیل گردید. دوره ٔ این کلاس سه ماه بود ولی از سال تحصیلی 36-1335 این درس جزء دروس اختیاری رشته های زبان خارجه و ادبیات فارسی منظور گردید.
4- مؤسسه زبانهای خارجه - از سال تحصیلی 36-1335 بمنظور تدریس و تعلیم زبانهای زنده ٔ امروزی مانند انگلیسی - فرانسه - آلمانی - روسی - اردو - عربی - ترکی - ایتالیائی مؤسسه ٔ زبانهای خارجی در دانشکده ٔ ادبیات تشکیل شده است .
تعلیمات مؤسسه بسه دوره ٔ: مقدماتی - متوسطه - تخصصی و عالی تقسیم میشود و بدانشجویان هر یک از این دوره ها پس از توفیق در امتحانات دانشنامه ٔ مخصوص اعطا میگردد.
5- مؤسسه ٔ مطالعات و تحقیقات اجتماعی - این مؤسسه از سال تحصیلی 38-1337 تأسیس شده و از دو دوره ٔ لیسانس و فوق لیسانس تشکیل میشود. به فارغ التحصیلان این دوره ها درجه ٔ لیسانس و فوق لیسانس در علوم اجتماعی داده میشود.
6- مؤسسه مطالعات و تحقیقات تاریخی - از سال تحصیلی 42-1341 دایر شده است و دوره ٔ آن دو سال میباشد. فارغ التحصیلان باخذ درجه ٔ فوق لیسانس در رشته ٔ تاریخ نائل میگردند.
7- مؤسسه لغت نامه ٔ دهخدا - که بموجب تبصره ٔ ماده ٔ دوم بودجه مجلس شورای ملی سال 1336 با بودجه ٔ آن بدانشگاه تهران منتقل گردید و دانشگاه نیز اداره ٔ آنرا بدانشکده ٔ ادبیات واگذار کرد و اساسنامه ای برای آن بتصویب شورای دانشگاه رسانید.
دانشکده ٔ پزشکی - دوره ٔ جدید دانشکده ٔ پزشکی بنا بر قانون تأسیس دانشگاه تشکیل گردید و بموجب قانون مواد اصلاحی قانون تأسیس دانشگاه مصوب آبان ماه 1319 از اول از فروردین 1319بیمارستانهای تهران ضمیمه ٔ دانشکده ٔ پزشکی شد.
تحولاتی که در تشکیلات و مقررات دانشکده ٔ پزشکی بوجود آمده است اجمالاً بقرار زیر میباشد:
1- در سال 1297 مدرسه ٔ طب از دارالفنون جدا گردید و مستقل شد.
2- در سال 1307 نظامنامه ٔ مدرسه طب و داروسازی و مامائی از تصویب شورای عالی معارف گذشت .
3- در بهمن ماه 1312 نظامنامه ٔ شورای مدرسه ٔ طب بتصویب شورای عالی معارف رسید.
4- در امرداد ماه 1313 اساسنامه ٔ تحصیلات طب تصویب شد و برای احراز درجه ٔ دکتری نوشتن پایان نامه مقرر گردید.
5- در سال 1316 اساسنامه و آئین نامه ه