ه

ه . [ هَِ/ ها ] (ع حرف ، ضمیر) در عربی بر حسب لهجه های مختلف گاهی این حرف به حروف دیگری تبدیل شود یا بدل از آنها آید.
اَ: هَثَر، اَثَر. هراق ، اراق . هراقه ، اَراقَه ... هناره ، اناره . هیم اﷲ، ایم اﷲ. ث : لُهاة، لثاة. ج : ماه ، ماج .ح : گناه ، جُناح . خ : بهباه ، بخباخ . ف : جوهر، جوفر. ی : زهرفوه ، زیرفوه . و در تعریب های غیرملفوظ یا مختفی به این حروف بدل شود: ج : بابونه ، بابونج . برنامه ، برنامج . بهرامه ، بهرامج . بنفشه ، بنفسج . پُرزه ، بُرزَج .پالوده ، فالوذج . پیشاره ، فیشارج . شبه ، شبج . شهدانه ،شهدانج . کره ، کرج . لوزینه ، لوزینج . گوزینه ، جوزینج .می پخته ، می فختج . ح : اَبه ، ابح . ق : پسته ، فستق . بیجاده ، بیجادق . خیوه ، خیوق . شاهدانه ، شاهدانق . حرف «هَ» در عربی بر پنج گونه است : 1- ضمیر غایب است و در موقع نصب و جر استعمال میشود، مانند: قال له صاحبه وهو یحاوره ، و تلفظ این هاء بعد از کسره با یاء ساکن هنگامی که پس از آن حرف الف نباشد به کسر و در جز این موارد به ضم است . 2- حرف غیبت باشد مانند «هاء» در کلمه ٔ ایاه . 3- هاء سکت و آن برای بیان حرکت و یا حرفی به آخر کلمه ملحق میشود، مانند: ماهیه و هاهناه و از یداه و اصل این است که بر آن وقف کنند و بعضی از اوقات به نیت وقف وصل میشود. 4- هاء بدل از الف استفهام ، مانند :
و اتی صواحبها فقلن هذا الذی
منح المودة غیرنا و جفانا.
یعنی اَذا و بعضی گفته اند در اصل هذا بوده و حرف الف به ضرورت وزن افتاده است . 5- هاء تأنیث است ، مانند رحمة در حال وقف و این قول کوفیان است که گمان کرده اند هاء اصل است و تاء، در حال وصل بدل از هاء میباشد و عقیده ٔ بصریان برعکس این است و حقیقت امر این است که اگر به قول کوفیان قائل شویم هاء را به شمارنیاوریم زیرا حرف مستقلی نیست ، بلکه جزء کلمه میباشد. (از اقرب الموارد از مغنی به تصرف ).
ضمیرهای عربی هنگامی که ماقبل مکسور باشدکسره ٔ «هاء» اشباع میشود و به صورت «یا» تلفظ میگردد و هنگامی که ماقبل آن مضموم باشد ضمه ٔ «هاء» پس ازاشباع به «واو» بدل میشود و به همین سبب اینگونه رادر فارسی با کلمه های مختوم به «و» و «ی » قافیه کنند:
فهم نان کردن نه حکمت ای رهی
زآنکه حق گفتت کُلو مِن رزقه .

مولوی .

بار دیگر بایدم جستن ز جو
کل شی ٔ هالک الا وجهه .

مولوی .

های تأنیث در حال نسبت : در اسمهای مؤنث منسوب «تاء» (علامت تأنیث ) در نسبت می افتد، مانند: ناصرة، ناصری . همچنین در کلمه هائی که بر وزن «فَعیلَة» یا «فُعَیْلَة» باشد نیز «ة» حذف میشود: اُمَیْمَة، اُمَیْمی ّ. طَویلة، طَویلی ّ. غَریزة، غَریزی ّ. فَریضة، فَرَضی ّ. قُلَیْلَة، قُلَیْلی ّ. مَدینة، مَدَنی ّ. کلمات زیر از قاعده ٔ فوق مستثناست : اُمَیَّة، اَمَوی ّ. بادیة، بَدَوی ّ. تِهامة، تِهامی ّ و تَهام . خُزَیْنَة، خُزَیْنی ّ. رُدَیْنَة، رُدَیْنی ّ. سَلیقة، سَلیقی ّ. سُلَیْم ، سُلَمی ّ. لِحْیَة، لِحْیانی ّ. ناصِرَة، نَصْرانی ّ. در فرهنگ آنندراج آمده است : های هر کلمه ای که در آخر آن بود چون یای نسبت بدان ملحق کنند آن «هاء» به واو بدل شود، چون : تنوی (از تنة) و زهروی (از زهرة) و کروی (از کرة) و گاهی «و» را حذف کنند و گویند «کری ». از اوحدالدین انوری :
داد یک عالم بهشتی روی ازرق پوش را
خوشترین رنگی منور بهترین شکلی کری .
تا بُوَد بزم زهروی را گل
تا بُوَد نیش عقربی را خار.

ه. (حرف ) حرف سی ویکم است از حروف هجای فارسی و بیست وهفتم از حروف هجای عربی . نام آن «ها» ونشانه ٔ آن در تحریر «هَ ، ه » است و به حساب جمل آن را به پنج دارند. و آن از حروف حلقی و ناریه و مرفوع و مصمته است و در علم نجوم و معما رمز و نشانه ٔ زهره و رمز سنه ٔ هجری و رمز برج سنبله است . «ه » بر دو قسم است : های مختفی ، و های غیرمختفی . و های غیرمختفی آن است که تلفظ شود، مانند: چاه ، راه ، رهی . های مختفی آن است که تلفظ نشود و برای بیان حرکت (فتحه و گاه کسره ٔ) حرف ماقبل خود باشد، مانند: خانه . کاشانه .
ابدالها:
الف - های غیرمختفی گاهی برحسب لهجه های گوناگون به حرف دیگر بدل شود و گاه بدل از حرف دیگری آید واینک مثال آنها و شواهدی برای برخی از آنها:
ابدالها:
> گاه تبدیل به همزه شود، چون :
هیچ = ایچ .
هپیون = ابیون .
هزاره = ازاره .
هست = است .
همباز =انباز.
هنگامه = انگامه :
چو گرسیوز از چاه او بازگشت
منیژه ابا درد انباز گشت .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 1091)

علم با تو نگوید ایچ سخن
زآنکه داند تویی نه مرد و نه زن
خلق خود بهره مند وهیچ نیند
همه را آزمودم ایچ نبیند.

سنایی

انگامه ای است گرم ز شکر عواطفت
هر کوی و برزنی که من آنجافرارسم .

کمال اسماعیل

> گاه تبدیل به «ب » شود:
شناه = شناب :
در آن زمین که یکی روز رزم ساخته ای
پلنگ و شیر به خون اندرون کنند شناه .

قطران (از احوال و اشعار رودکی تألیف نفیسی ج 2 ص 759).

> گاه تبدیل به «ت » شود:
بارهنگ = بارتنگ .
> گاه تبدیل به «ج » شود:
ماه = ماج .
ناگاه = ناگاج :
چو تو شاه ننشست برتخت عاج
فروغ از تو گیرد همه مهر و ماج .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 1407)

بی فکرت مداحی صدر تو همه عمر
حاشا که زنم یک مژه را بر مژه ناکاج .

حکیم سوزنی (از آنندراج ).

> گاه تبدیل به «چ » شود:
خروه = خروچ :
سگالنده ٔ چرخ مانند قوچ
تبر برده بر سر چو تاج خروچ .

رودکی (احوال و اشعار رودکی تألیف نفیسی ص 1097)

تو نزد همه کس چو ماکیانی
اکنون تن خود را خروه کردی .

رودکی (احوال و اشعار رودکی تألیف نفیسی ص 1195).

> گاه تبدیل به «خ » شود:
هاک = خاک .
هجیر = خجیر.
هژیر = خجیر.
هستو = خستو.
هسته ٔ خرما = خسته ٔ خرما.
هلالوش = خلالوش
هیری = خیری :
گرد گل سرخ اندر خطی بکشیدی
تا خلق جهان را بفکندی به خلالوش .

رودکی (از لغت فرس ص 21).

بر فضل او گوا گذراند دل
گرچه گوا نخواهند از خستو .

فرخی

هلالوش خوبان ز دین بی هشند
تو بیهوش را در هلالوش کن .

ناصرخسرو.

اگر به فضل بگویم مرا مشابه نیست
به صدق دعوی من آید آسمان خستو.

منصور شیرازی (از آنندراج ).

به هستیش خستو شوی از نخست
اگر خویشتن را شناسی درست .

عبدالقادر نائینی (ازآنندراج ).

> گاه تبدیل به «ز» شود، چون :
باهو = بازو.
خروه = خروز.
ستیهش =ستیزش :
به حیله چو روبه فریبنده بود
به کینه چو شیر ستیهنده بود.

رودکی (احوال و اشعاررودکی تألیف نفیسی ص 1167)

آن رفت کتان خویش من رفتم و پردختم
چون گرد بماندستم تنها من و این باهو.

رودکی (از لغت فرس ).

شب ازحمله ٔ روز گردد ستوه
شود پر زاغش چو پر خروه .

عنصری .

اندر ستیهش است به من این زن
مینازدی به چادر و شلوارش .

ناصرخسرو (دیوان ص 208)

> گاه تبدیل به «س » شود، چون :
آماه = آماس .
آماهیدن = آماسیدن .
آهن دار = آسوندار.
اهمند = اسمند.
براماهانیدن =براماسانیدن .
پاهنگ = پاسنگ .
پلاه = پلاس .
خروه (مخفف آن خره ) = خروس :
سرد و تاریک شد ای پور سپیده دم دین
خره ٔ عرش هم اکنون بکند بانگ نماز.

ناصرخسرو.

> گاه تبدیل به «غ » شود، چون :
آهاردن = آغاردن .
اسپرهم = اسپرغم .
گیاه = گیاغ .
مه = میغ.
> گاه تبدیل به «ک » شود، چون :
ته = تک (قعر)
> گاه تبدیل به «ی » شود، چون :
برناه = برنای .
تاه = تای .
فربه = فربی :
اعدای شاه گیتی فربه شدند و لاغر
از تن شدند لاغر وز غم شدند فربی .

امیرمعزی (از آنندراج ).

اگر شگفت نماید ز کلک تو نه شگفت
که لاغر است و تن فضل شد بدو فربی .

امیرمعزی (دیوان ص 728).

خانه ٔ تو سست و لاغر است ولیکن
ملک و خزانه به توست محکم و فربی .

امیرمعزی (دیوان ص 733).

ب - های مختفی با حروف ذیل بدل شود و گاه بدل از آنها آید:
> تبدیل به «الف » شود، چون :
بوزینه = بوزینا.
خاره = خارا.
گونه = گونا.
یاوه = یاوا :
حلوا نخورد چو جو بیابد خر
دیبا نبود به کار بوزینا.

ناصرخسرو (دیوان ص 17)

او را مجوی و علم طلب زیرا
بس کس که او فریضه ٔ یاوا شد.

ناصرخسرو (دیوان ص 140)

گر تو سنگ خاره و مرمر بوی
چون به صاحبدل رسی گوهر شوی .

؟

> تبدیل به «خ » شود، چون :
بنده = بندخ :
گر نه عشقت بدی ز لعب فلک
بندخی یا فرسی داشتمی (؟).

شرف شفروه (از آنندراج ).

> تبدیل به «د» شود، چون :
زاغه = زاغد.
شنبه = شنبد :
به فال نیک به روز مبارک شنبد
نبید گیر و مده روزگار خویش به بد.

منوچهری (دیوان ص 177).

گاو لاغر به زاغذ اندر کرد
توده ٔ زر به کاغذ اندر کرد.

؟ (از لغت فرس ص 120).

> تبدیل به «ک » شود، چون :
جفته = جفتک .
چنبره = چنبرک .
چوبه = چوبک .
> تبدیل به «م » شود، چون :
باسره = باسرم :
پیوسته گشت زار امیدش ز آب کام
سیراب باد تا که بود نام باسره .

شمس فخری (از فرهنگ نظام ).

|| برخی از کلمات عربی با ضمیر «ه » در فارسی متداول شده اند که روی هم رفته غالباً به جای قید در جمله به کار میروند، مانند: بنفسه ، یعنی به تن خویش .فی ذاته . بذاته . برأسه . بعینه .
|| های زاید در وسط کلمه : خان آرزو در غیاث اللغات چنین آورده است : هائی که در وسط کلمه ٔ زائد آید، چنانچه رستم و رستهم نام پسر زال بن سام و زردشت و زردهشت . (از فرهنگ نظام ). در فرهنگ آنندراج آمده است : و زائده نیز آید، چون میان و همیان ، یعنی کمر، و رستم و روستهم به اشباع و او نام پسر زال بن سام و زردشت و زردهشت و زرتهشت لقب حکیمی از بلخ ... و بعضی این لغت را سریانی گفته اند و به هر تقدیر زرهدشت و زرهتشت به تقدیم هاء علی الدال و التاء قلب اوست و کنانه و کهنانه بالفتح کهنه و قدیم .
فردوسی :
ببوسید رستهم تخت ای شگفت
جهان آفرین را ستایش گرفت .
کمال اسماعیل راست :
به روزگار تو نو شد ز سر جهان کهن
کنانه گر شودآن هم به روزگار تو باد.
بهرام پژدوی :
یکی تازه کن قصه ٔ زرتهشت
به نظم دری و به خط درشت .
شیوای طوس :
اگر شاه باشم وگر زردهشت
نهالین ز خاک است و بالین ز خشت .
میرخسرو :
تو باش نازک و سرمست عشق چند روی
که نازکی است بهمیان و مستی اندر جام .
شیخ اوحدی گوید :
نو نشود ماه عیش و روز نشاطت
جز به می سالخورده ٔ کهنانه .
و حق این است که مثال صحیح زیادت «ها» همین لفظ است و سائر کلمات احتمال اصالت هم دارند. هر اسم جامد که در آخر او های ملفوظه و ماقبل ها الف باشد اگر آن اسم بدون الف نیز مستعمل است پس های مذکور اصلی است چون کاه و چاه و ماه و مانند آن که بدون الف هم آمده مگر لفظ داه بدال به معنی پرستار و کنیز که با وجود جواز به حذف مستعمل نشده و اگر بدون الف مستعمل نیست پس های مذکور زائده است چون دیباه و دوتاه و برناه و آشناه و شناه که گذشت ، و حتی قبا که لفظ عربی است در آخر آن هایی زیاده کرده اند. میرمعزی راست :
ز بهر جامه ٔ خصمان و نیکخواهانت
همی کنند شب و روز صنعت جولاه
به دست قدرت بر کارگاه ظلمت نور
یکی گلیم همی بافد و یکی دیباه .
خواجه جمال الدین سلمان راست :
ترا همیشه تفاخر به گوهری اصلی است
حسود را به کلاه گهرنگار و قباه
زهی سپهر جهاندیده با همه پیری
ترا متابع و محکوم دولت برناه
ز زخم سیلی حکم تو روی کوه کبود
ز بار منت جود تو پشت چرخ دوتاه .
و در لفظ گواه و گیاه و پادشاه و کلاه و سیاه می تواند که های زائده باشد و می تواند که اصلی باشد، زیرا که بدون الف و بدون «ها» هر دو آمده .
حکیم ازرقی راست :
زمرد و گیه سبز هر دو همرنگند
ولیک این به نگین دان برند و آن به جوال .
کمال اسماعیل راست :
ز صبح تیغ تو گردد به یک نفس رسوا
اگرچه سازد خصمت شب سیا پرده .
شیخ شیراز راست :
گوا کرد بر خود خدا و رسول
که دیگر نگردم به گرد فضول .
خواجه ٔ شیراز راست :
وام حافظ بگو که بازدهد
کرده ای اعتراف و ماگوهیم .
گاهی حرف «های » ملفوظ از آخر کلمه به منظور تخفیف یا ضرورت شعری لفظاً و خطاً حذف شود، مانند پادشا :
پادشا بر کامهای دل که باشد پارسا
پارسا شو تا شوی بر هر مرادی پادشا.

ناصرخسرو (دیوان ص 23).

وز رنج روزگار چو جانم ستوه گشت
یک چند با ثنا به در پادشا شدم .

ناصرخسرو (دیوان ص 272).

سیا :
ای برادر جز به زیر این ردا اندر نشد
این همه بوی و مزه ٔ بسیار با خاک سیا.

ناصرخسرو (دیوان ص 24).

گوا :
حجتی بپذیر برهانی ز من زیرا که نیست
آن دبیرستان کلی را جز این جزوی گوا.

ناصرخسرو (دیوان ص 24).

اگر دیو بستد خراسان ز من
گوای منی ای علیم قدیر.

ناصرخسرو (دیوان ص 192).

گیا :
گاو راگرچه گیا نیست چو لوزینه ٔ تر
بگوارد به همه حال ز لوزینه گیاش .

ناصرخسرو (دیوان ص 221).

چون بقای هر دو علت را نباشد جز غذا
نیست باقی در حقیقت نی ستور و نی گیا.

ناصرخسرو (دیوان ص 24).

«های » غیرملفوظ از آخر «که » و «چه » موصول در رسم الخط قدیم حذف میشد، مانند:
آنک و آنچ و هرک و هرچ :
گر دیانت نیست آنچ آموخت پیغمبر به خلق
آنچه خصمان داشتندش جز دیانت چیست پس .

ناصرخسرو (دیوان ص 206).

نه هرچ آن تو ندانی آن نه علم است
که داند حکمت یزدان سراسر.

ناصرخسرو (دیوان ص 182).

و در غیر «که » و «چه » گاه خطاً حذف شود، چنانکه از کلمه ٔ «نه »هنگامی که به «از» متصل شود به تخفیف حذف شود :
برخاستم از جای و سفر پیش گرفتم
نز خانم یاد آمد و نز گلشن و منظر.

ناصرخسرو (دیوان ص 174).

صاحب غیاث نوشته است : باید دانست در کلمه ای که آخر آن «های » مختفی باشد، وقت اضافت و توصیف آن «ها» را به همزه ٔ ملینه بدل کنند، چون : خوشه ٔ انگور و باده ٔ صاف - انتهی . حقیقت امر این است که همزه در آخر و وسط کلمه های فارسی یافت نمی شود و به کار نمی رود و در این مورد چون آوردن کسره ٔ اضافه به آخر اینگونه کلمه ها متعذر است از این رو که «ها» غیرملفوظ است و نمی توان به آخر آن کسره پیوست و حرف ماقبل «ها» نیز تغییرناپذیر یا (مبنی بر فتح یا کسر است ) بنابراین به قیاس کلمه هایی نظیر کلمه های مختوم به های غیرملفوظ، یعنی کلمه های مختوم به الف و واو ساکن ماقبل مضموم برای ظهور کسره ٔ اضافه «یا» یی پس از «ها» می آورند و در مثال مزبور خوشه ٔانگور، علامت بالای «ها» که در رسم الخط متداول است همزه نیست ، بلکه یای کوچک است که در تلفظ نیز نمودار است . چون «هاء» در آخر کلمه باشد در شعر فتحه ٔ حرف ماقبل آن را می توان ساکن خواند :
این لاله رخان که اصلشان از چگل است
یارب که سرشت پاکشان از چه گل است
دل را ببرند و قصد جان نیز کنند
این است بلا وگرنه زیشان چه گله ست .

شیخ نجم الدین کبری .

محمد معین نوشته است : در کلماتی که مختوم به «های » غیرملفوظند، در شعر - آنگاه که ضرورت ایجاب کند - یکی از دو قاعده ٔ ذیل را مراعات کنند: الف - مؤلف غیاث این مورد را یکی از موارد فک اضافت یاد کرده ، گوید: «مثال فک اضافت از های مختفی » مولوی فرماید :
گر خدا خواهد که پرده ی ْ کس درد
میلش اندر طعنه ٔ نیکان برد.
فروزانفر نوشته است : هرگاه آخر مضاف های مختفی باشد، حذف کسره ٔ اضافه رواست ، و حذف حرکت اضافه از آخر هدیه دراین بیت مولوی بنابر همین قاعده صورت گرفته است :
گفت ای هدیه حق و دفع حرج
معنی الصبر مفتاح الفرج .
ب - به جای «ی » مکسور، «ی » ساکن تلفظ کنند. غالب فاضلان معاصر از جمله علامه دهخدا این وجه را ترجیح دهند :
پذیره ی ْ فرامرز شد [ پادشاه کابل ] با سپاه
بشد روشنائی زخورشید و ماه .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ج 6 ص 1743).

زندواف زندخوان چون عاشق هجرآزمای
دوش بر گلبن همی تا روز ناله ی ْ زارکرد.

فرخی (دیوان ص 429).

جمله بدین داوری بر در عنقا شدند
کوست خلیفه ی ْ طیور، داور مالک رقاب .

خاقانی (دیوان ص 44).

دمدمه ی ْ این نای از دمهای اوست
های و هوی روح از هیهای اوست .

مولوی (مثنوی چ 1307 دفتر 1 ص 175).

گر تو علامه ی ْ زمانی درجهان
نک فنای این جهان در این زمان .

مولوی (ایضاً دفتر 1 ص 175).

پیش چشمت داشتی شیشه ی ْ کبود
زآن سبب عالم کبودت مینمود.

مولوی (ایضاً دفتر 1 ص 82).

بهمنیار نوشته است : در شعر گاهی کسره ی «یاء» بعد از «هاء» ملین به طور صریح تلفظ نمی شود، لیکن یاء را باید رسم کرد، مانند: عقده ی سخت است بر کیسه ی تهی . (اضافه تألیف معین ج 1 ص 24). در فرهنگ نظام آمده است : در زبان فارسی آخر اسماء عموماً ساکن است ، مثل دل و جان و بدن و باران و میان و همانها گاهی در تکلم با کسر آخر تلفظ میشوند و با هاء نوشته می شوند که نشان آن کسره است ، مثل دله جانه و بدنه و بارانه و میانه . و نیز بیان متحرک بودن آخر لفظ تا اشتباه به لفظ دیگر نشود، مثل جامه و خامه و بنده و گفته تا اشتباه به جام و خام و بند و گفت نشود. محمدبن خلف تبریزی در دیباچه ٔ برهان آورده : هاء ملفوظ خواه ماقبل آن مفتوح و خواه مضموم و خواه ساکن باشد که در جمع به حال خود میماند،همچو «رهها» و «اندهها» و «گرهها» و در تصغیر مفتوح گردد، همچو «رهک » و «گرهک » و «اندهک » و در اضافت مکسور شود، همچو «ره من » و «انده من » و «زره من » . برخی از لغویان و دستورنویسان گویند: های مختفی یا غیرملفوظ در جمع به «ها» از آخر کلمه حذف شود، چون نامها و جامها. ولی گروهی بر آنند که حذف «ها» هنگامی رواست که به جمع کلمه ٔ دیگری مشتبه نشود، مثلاً «نامها» و «جامها» هم ممکن است جمع«نامه » و «جامه » و هم جمع «نام » و «جام » باشد از این رو به عقیده ٔ این دسته حذف «ها» در کلماتی ، مانند:تشنه و گرسنه که به جمع کلمه ٔ دیگری اشتباه نمیشوندرواست و در غیر این کلمات جایز نیست ، اما متأخران بطور کلی های مختفی را در جمع به «ها» حذف نمی کنند وکلیه ٔ کلمات را در جمع بدینسان با «ها» آرند: تشنه ها، نامه ها و غیره .
های عطف - در غیاث اللغات آمده است : های عاطفه که موصله نیز نامند، چنانچه خورده رفت ، و کشیده برد، و از طعام فراغت یافته سوار خواهم شد و بعضی این ها را های تعقیبیه نیز نامند. در فرهنگ آنندراج آمده است : «و افاده ٔ معنی عطف هم کند، چنانکه گوئی زید طعام پخته خورد و خوردن متفرع است بر پختن و طعام پخته رخصت گرفت که در اینجا همین قدر مدعا میشود که بعد آن کاراین کارکرد و در این صورت اسناد هر دو فعل به یک فاعل میباشد، چنانکه در مثال اول فاعل پختن هم زید است و فاعل خوردن هم اوست . در مثال ثانی فاعل پختن و رخصت گرفتن نیز یکی است . در فرهنگ نظام چنین آمده است :هائی که حرف عطف است ، مانند زید غذای خود را پخته خورد و کار خود را کرده رفت که به معنی پخت و خورد و کرد و رفت است .
در اتصال به یای حاصل مصدر- در اتصال به «ی » حاصل مصدر «ها» به اصل خود بازگردد، یعنی به جای آن کاف فارسی آید. بیگانه ، بیگانگی . پسرخوانده ، پسرخواندگی . دوساله ، دوسالگی :
پس از نه سالگی مکتب رها کرد
حساب جنگ شیر و اژدها کرد
چو بر ده سالگی افکند بنیاد
سر سی سالگان میداد بر باد.

نظامی .

دیرآمده ، دیرآمدگی . نجیب زاده ، نجیب زادگی . دیوانه ، دیوانگی :
مرو پیش او جز به بیگانگی
مگردان زبان جز به دیوانگی .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 676).

در اتصال به کاف تصغیر- در اتصال به کاف تصغیر به آخر کلمه ٔمختوم به «ها» ها تبدیل به «گ » شود: جوجه ، جوجگک :
آبی چو یکی جوجگک از خایه بجسته
چون جوجگکان از تن او موی برسته .

منوچهری (دیوان ص 120).

دایه ، دایگک . شانه ، شانگک :
شانگکی ز آبنوس ، هدهد بر سر زده ست
بر دو بناگوش کبک غالیه ٔ تر زده ست .

منوچهری (دیوان ص 147).

سفره ، سفرگک :
نارماند به یکی سفرگک دیبا
آستردیبه زرد اِبره ٔ آن حمرا.

منوچهری (دیوان ص 161).

ماسوره ، ماسورگک :
سر او بسته به پنهان ز درون عمدا
سر ماسورگکی در سر اوپیدا.

منوچهری (دیوان ص 161).

و در نسبت : باره ، بارگی :
ز خرگاه و از خیمه ٔ بارگی
بسازید پیران به یکبارگی .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 703).

خانه ،خانگی :
بمالید پس خانگی رخ به خاک
همی گفت کای داور داد پاک .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 2861).

بسی آفرین گفت بر خانگی
بدو گفت بس کن ز بیگانگی .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 2864).

یکی خلعت افکند بر خانگی
فزون تر ز خویشی و بیگانگی .

فردوسی (شاهنامه چ بروخیم ص 2868).

در جمع - محمد معین نوشته است : در کلمات (اسماء و صفاتی که به جای اسماء نشینند)، مختوم به هاء غیرملفوظ به هنگام جمع به «َان » های آنها به گاف (کاف فارسی ) تبدیل شود : زنده ، زندگان . بنده ، بندگان .تشنه ، تشنگان : و ما بندگان را اندر جهان پدیدار کرد [ خدای ] . (مقدمه ٔ شاهنامه ٔ ابومنصوری هزاره ٔ فردوسی ص 134). و درود بر برگزیدگان و پاکان ودینداران باد. (مقدمه ٔ شاهنامه ٔ ابومنصوری ایضاً ص 134). و مأمون ... یک روز با فرزانگان نشسته بود. (مقدمه ٔ شاهنامه ٔ ابومنصوری ص 135). و اندر نامه ٔ پسر مقفع و حمزه ٔ اصفهانی و مانندگان ایدون شنیدیم ... (مقدمه ٔ شاهنامه ٔ ابومنصوری ص 140).
پیش شاه جهان شما گویید
سخن بندگان شاه جهان .

فرخی (دیوان ص 269).

اورا قریب چهل پسر بوده و فرزندزادگان بیشمار از ایشان منشعب گشته اند... اما آنچ از پسران و پسرزادگان اومعروف و مشهورند... (جامع التواریخ رشیدالدین فضل اﷲج 2 ص 90).
به مژگان سیه کردی هزاران رخنه در دینم
بیا کز چشم بیمارت هزاران درد برچینم .

حافظ (دیوان چ قزوینی ص 243).

چه غم از تابش خورشید قیامت دارد
هرکه در سایه ٔ مژگان تو در خواب رود؟

صائب (از جنگی خطی ).

خنک گرسنگان و تشنگان ازبرای طاعت و تقوی ، زیرا سیری و خجستگی یابند. (انجیل معظم ص 58). و شبانگاه آوردند پیش وی [ عیسی ] دیوانگان بسیار، و دیوها از ایشان بدر کرد بسخن خود و شفا داد... (انجیل معظم چ مسینا چ رم 2 1951 ص 88). فرشتگان آسمان تبسم کنان در کنار کودک خواب و بیدار زمین خم گردیده با نفس مشک بیز خود عارض نازنین او را... نوازش میدادند. (هفت قصه جمالزاده ص 76). و در میان همسایگان دیگر خود آنها را از همه پست تر و خوارتر میشمرده اند. (خاندان نوبختی عباس اقبال ص ط). یک عده ازنوادگان ابوسهل بن نوبخت بواسطه ٔ قبول مذهب جعفری ازمدافعین جدی این آئین شده ... (خاندان نوبختی عباس اقبال ص 1). و زمزمه ٔ جویبار و خنده ٔ چمن و درخشیدن ماه و خورشید و ستارگان و سرود مرغان و گویندگان ایران جفت کرده ، آنچه را از خوبی میهن به گفتن درنمی گنجد بیابند. (اندیشه محمد حجازی ص 2).
تبصره ٔ 1- باید دانست که در زبان تخاطب ، در جمع این گونه کلمات به جای «َان »، «َها» به کار برند: زنده ، زنده ها. مرده ، مرده ها. ستاره ، ستاره ها. و از قدیم نیز گاه نویسندگان ما، این شیوه را به کار برده اند : و ایمان نیاورده ام به فرشته های خدا و کتابهای او... (تاریخ بیهقی ص 135).
تبصره ٔ 2- جمع پله (پهلوی ) پلکان و پله ها آید. (قاعده های جمع در زبان فارسی تألیف معین صص 26-28). های اصلی و وصلی - شمس قیس آورده است : شخصی از جمله ٔ استادان شعرای عجم در تقسیم هاآت اصلی و وصلی گفته است که هاء اصلی ، آن است که کلمه بی آن معنی خویش ندهد ، و وصلی ، آن است که کلمه را در اصل معنی احتیاج نباشد (و) این تقسیم راست مانند است اما در تفسیر آن نظری هست ، زیرا که گفته است هاء شانه و بهانه اصلی است که اگر [ هاء ] ساقط گردانند شان و بهان ماند و هیچ معنی ندهد و همچنین هاء جامه و نامه اصلی است که اگرهاء بیندازند [ جام و نام ماند ] و آن معنی که از جامه و نامه مطلوب است ندهد و هاء کرانه و میانه و نشانه اصلی نیست از [ بهر آنک ] اگر هاء بیندازند کران و میان و نشان ماند و همان معنی اول بدهد و این غلط است از بهر آنکه بناء این کلمات بر فتح است و این هاآت در کل احوال از لفظ ساقطند و جز دلالت حرکت ماقبل در معنی کلمه هیچ مدخل ندارند. پس اختلال معانی این کلمات از تسکین حرف متحرک میخیزد نه از اسقاط هاء غیرملفوظ از کتابت به دلیل آنکه اگر مبتدئی که بر دقایق علم خط وقوف ندارد و ندانسته باشد که در خط فارسی هر کجا کلمه ٔ مفتوح الاَّخر افتد هائی بدان الحاق باید کرد چون مثل این کلمات در قلم خواهد آورد البته بی هاء نویسد «و درست » خواند، زیرا که سبحان َ و ان ّ و کأن ّ در قرآن دیده باشد و خوانده و در آن هیچ حرف زاید ندیده و آنچ گفته است که کران و میان و نشان همان معنی می دهد [ که کرانه و میانه و نشانه ] (هم ) غلط است از بهر آنکه نشانه دیگر است و نشان دیگر همچنانکه دندانه دیگر است ودندان دیگر و زبانه دیگر است و زبان دیگر پس گوییم هاء اصلی آن است که در کل احوال ملفوظ باشد علی الخصوص در اضافت و جمع و تصغیر و نسبت چنانکه زره من و زرهها و زرهک [ و زرهی ] و هاء وصلی آن است که جز ضرورت قافیت را در لفظ نیاید و در تقطیع به حرفی محسوب نباشد و در اضافت به همزه ای ملینه بدل شود و در جمع از کتابت نیز ساقط شود و در تصغیر و نسبت به کاف اعجمی بدل شود، اما در شعر و تقطیع چنانکه :
خسته دارم دیده در هجرت همیشه .
[ که ] هاء خسته و دیده از تقطیع ساقطند و هاء همیشه برای ضرورت وقف ملفوظ است و به حرفی محسوب و اما در اضافت چنانکه دایه ٔ من و بنده ٔ تو و در جمع چنانکه شانها و بهانها و در تصغیر چنانکه بندگک و دایگک و در نسبت چنانکه بندگی و دایگی ، و چون شرح ماآت اصلی و وصلی بر نهج صواب معلوم شد، بدانکه هاآت وصلی دو نوع است : نوع اول آن است که در اواخر کلمات جز دلالت حرکت ماقبل هیچ فایده ندهد و آن را هاء سکت خوانند، یعنی هائی است که متکلم در وقف بر آن خاموش شود و این هاء در لغت عرب روشن در لفظ آید، چنانکه ما أغنی عنی مالیه هلک عنی سلطانیه (قرآن 28/69 و 29) و در پارسی هاآت زایده به هیچ وجه در لفظ نیارند مگر که قافیت باشد [ و ] به ضرورت شعر آن را به حرفی ساکن شمارند و پوشیده در لفظ آرند، چنانکه :
ای شمع رخت را دل من پروانه
وز عشق توام به خویشتن پروا، نه .
و مثال هاآت سکت در پارسی هاء شانه و بهانه و جامه و نامه و خامه وسرکه و سینه و سفره و خنده و گریه و امثال آن است واگرچه بر این تفسیر جمله هاآت وصلی هاء سکت باشد، اما چون در این کلمات جز دلالت حرکت ماقبل هیچ فایده ٔ دیگر را متضمّن نیست آن را بدین نام خواندیم تا موافق لغت تازی باشد. نوع دوم آن است که جز حرکت ماقبل معنی خاص را مستلزم باشد زاید بر اصل آن کلمه و آن چهارگونه است : در علم قافیه 1- هاء تخصیص . 2- هاء صفت .3- هاء فاعل . 4- هاء لیاقت و نسبت ، و هیچیک از این هاآت نشاید که روی سازند و سنائی هاآت زایده را روی ساخته است ، چنانکه می گوید :
نیک نادان در اصل نیکو نه
بد دانا ز نیک نادان به .
های «به » اصلی است و های «نه » زایدو هم او گفته [ است ] :
هرکه بشنید بخ بخ او را به
وآنکه نشنید خیره ما را چه .
و هم او گفته است [ و هر دو قافیت هائی زایده کرده ] :
بر زبان صوت و حرف و ذوقی نه
غافل از معنیش که از به چه .
و هم او گفته است :
هر کجا ذکر او بود تو که ای
جمله تسلیم [ کن ] بدو تو چه ای .
در این بیت [ خود ] آنچ ملفوظ است از قافیت کاف و جیم است و لفظ [ ای ] خود ردیف است و به تقلید او مهستی دبیر گفته است :
با روی چو نوبهار و با خوی دیی
با ما چو خمار و با دگر کس چو میی
بخت بد ما همی کند سست پیی
ورنه تو چنین سخت کمان نیز نه ای .
قافیت یائی است و روی در دی و می [ و پی ] درست [ است ] اما [ قافیت ] نی ای درست نیست و در قوافی هائی و آنگاه [ و خرگاه ]و درگاه بهم شاید [ و آگاه و ناگاه بهم شاید و یازده و دوازده و ده بهم شاید ] و سحرگاه و شبانگاه [ بهم نشاید ] و خرمن گاه و منزل گاه بهم نشاید و شاه و شاهانشاه بهم نشاید الا که یکی اسم باشد، و جمهور شعراءبگاه و بیگاه بهم جایز ندارند و اگر کسی روا دارد «جواز آن را» وجهی توان نهاد چه بیگاه و بگاه به معنی دیر و زود مستعمل است نه به معنی وقت و ناوقت به دلیل آنکه اگر کسی حاجتی به بزرگی رفع کند و در محل اجابت افتد او را نگویند که این [ سخن ] بگاه گفتی ، بلکه گویند به وقت گفتی یا به هنگام گفتی و اگر گویند بگاه گفتی چنان فهم کند که زود گفتی و دیرتر از این می بایست گفت و اگر در آن تعویقی افکند و به اسعاف مقرون ندارد نگویند که این سخن بیگاه گفتی [ بل که ] گویند بی وقت گفتی یا بی هنگام گفتی و اگر گویند بیگاه گفتی چنان فهم کند که دیر گفتی و زودتر از این می بایست گفت . پس معلوم شد که بگاه و بیگاه به معنی زود و دیراست نه به معنی باوقت و بی وقت و چون اختلاف معنی آمد باید که اگر کسی هر دو بهم قافیت سازد خطا نباشد. و بعضی شعراء در آخر برنا ویکتا و دیبا و قبا حرف هاء درمی آرند و در قوافی هائی استعمال می کنند، چنانکه انوری گفته است :
شعله ٔ صبح از آفتاب دورنگ
درزد آتش به آسمان دو تاه .
و دیگری گفته است :
ماه است بتم اگر نهد ماه کلاه
سرو است اگر زیبد بر سرو قباه .
و دیگری گفته است :
پیشم آمد بگاه در راهی
نغزمردی شگرف برناهی .

(از المعجم فی معاییر اشعار العجم صص 183-187).

|| های نسبت - شمس قیس آرد: هاء نسبت و لیاقت آن هائی است که در اواخر جموع اسمی معنی لیاقت و نسبت دهد، چنانکه : «شاهانه » و «زیرکانه » و «مردانه » و «زنانه ». (المعجم ص 185). هدایت در فرهنگ انجمن آرا چنین آورده است : هاء مفید معنی نسبت است ، چون : یکساله و یکروزه و دینه و فرزانه ، یعنی منسوب به فرزان به معنی حکمت و از این مقوله است شبانه ومغانه و دیوانه و عروسانه که هاء این کلمات برای نسبت است . نجم الغنی در نهج الادب چنین آورده : های نسبت که در پهلوی الفاظ درآید و افاده ٔ معنی نسبت کند، چون : جامه به معنی صراحی که هاء برای نسبت است به جام . حکیم منجیک ترمذی گفته :
چو می ز جامه به جام اندرون فروریزی
هوای ساغر صهبا کند دل ابدال .
بدرالدین جاجرمی راست :
از جامه ٔ شرابت یک نم هزار دریا
وز خامه ٔ خطابت یک خط هزار کشور.
و دیگری گفته است :
خلق بر یاد خلق او خورده
هرچه در جام کرده از جامه .
و باده که های نسبت افزوده بنابر لطافت او را منسوب به باد کرده اند، زیرا که خوردنش اکثر باد و غروردر سر می آرد، چنانکه گفته اند :
باده را باد نام کرد استاد
زآن که آبی بود لطیف چو باد.
ادیب صابر گفته :
ز باد نام نهادند باده را یعنی
چو باد صبح دمیدن گرفت باده بخواه .
و در شرح اسکندرنامه ٔ مؤلفه ٔ گهلوی مذکور است : نوشه به واو مجهول و انوشه به زیادتی الف و به های نسبت منسوب است به نوش که به معنی شیرین است و زمانه منسوب زمان ، همچنین بنده که وضع آن در اصل برای عبید و جواری

ه= هِ = هَ =هُ= ۀ
ه = هو / هؤ /أهو / آهو / أو / اَوُ / اوُ . . . . . .
ه = هودا / خدا /هدا . . .
هدا یا خدا = ه دانا = خ دانا

ھ پنجمین حرف الفبای ابجد است، و حرف یکی مانده به اخر و سی و یکمین حرف فارسی همچنین در عربی بیست و پنجمین