تربیع

تربیع. [ ت َ ] (ع مص ) چهارسوی کردن . (زوزنی ). چیزی را چهارسو ساختن . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء). چهارگوشه کردن چیزی را. (غیاث اللغات )(آنندراج ) (از ناظم الاطباء). چهارگوشه ساختن چیزی را. (فرهنگ نظام ). مربع ساختن خانه یا حوض را. (المنجد). مربع ساختن حوض را. (اقرب الموارد) :
کعبه در تربیع همچون تخت نرد مهره باز
کعبتین جانها ونرّاد انسی و جان آمده .

خاقانی .

پس بر آن مجمر که در تربیع منقل کرده اند
اولین تثلیث مشک و عود و بان افشانده اند.

خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 114).

تاج تو تدویر چرخ تخت تو تربیع عرش
در تو به تثلیث ذات صولت و عدل و حکم .

خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 267).

تقطیع و توسیع عرصه ٔ جامع تعیین رفته بودو تأسیس و تربیع آن تمام گشته . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 420). || (اصطلاح نجوم ) بیرونی آرد : نیم برید آنست که قمر بچهارم برج باشد از برج آفتاب و درجات قمر چند درجات او و این را تربیع اول خوانند و به شب هفتم بود به تقریب از ماه .(التفهیم چ همایی ص 210). ... و چون قمر نیز ببرج دهم باشد از برج آفتاب و درجه های هر دو نیمبرید نام کردند که نور قمر اندر این دو وقت به نیمه ٔ آنچه دیده آید از تن وی راست باشد، پنداری که بدو نیم بریده است و این دو تربیع [ تربیع اول و تربیع دوم ] را هم جزو دوم طالع بیرون آورده اند همچنانکه اجتماع و استقبال را. (التفهیم چ همایی ص 210). || (اصطلاح نجوم ) از چهارمین خانه نظر کردن کواکب بیکدیگر. (منتهی الارب ). به اصطلاح نجوم ، از چهارمین خانه نظر کردن کوکب از برج سوم که ربع فلک است بکوکب دیگر. (غیاث اللغات ) (آنندراج ). در علم نجوم ، بودن دو کوکب است بطوری که ربع منطقةالبروج یعنی سه برج میان آنها فاصله باشد و آن را نظر تربیعی نیز گویند. (فرهنگ نظام ).رجوع به نظر شود. در میان قمر و ستاره ٔ دیگر تفاوت چهار برج یا ده برج باشد، مثلاً اگر قمر در حَمَل باشد و زهره در سرطان و یا قمر در جوزا باشد و زهره در حوت این نظر دلیل دشمنی است از مدار، و این را تربیعاز آن گویند که در میان قمر و کوکب دیگر بحساب درجات مفاصله ٔ نود درجه که چهارم حصه ٔ فلک بود و آن سه برج باشد به اینطور که دو برج سالم و بقدر یک برج از جمع کردن درجات برج قمر و برج دیگر کوکب . (غیاث اللغات ) (آنندراج ) :
به تثلیث بروج و ماه و انجم
بتربیع و به تسدیس ثلاثا.

خاقانی (دیوان چ سجادی ص 28).

و علامات درج و دقایق و ثوانی و... تربیع و تسدیس بنوشت .(سندبادنامه ص 64).
جز کسی کاندر قضا اندرگریخت
خون او را هیچ تربیعی نریخت .

مولوی .

سخت میتولی ز تربیعات آن
وز وبال و کینه و آفات آن .

مولوی .