خواجه ربیع

خواجه ربیع شهرت ربیع بن خثیم، تمیمی، ثوری و کوفی و از تابعین مشهور است. با توجه به اختلافات اندیشمندان اسلامی درباره شخصیت ربیع، قضاوت نهایی درباره شخصیت و دیدگاه های وی مشکل بوده و نمی توان عملکرد و شخصیت او را تأیید یا رد کرد.
خبرنامه گردشگر
دایرةالمعارف تشیع، ج۸، ص ۱۴۹ - ۱۵۰
معجم رجال حدیث، ج۷، ص ۱۶۸ - ۱۶۹
معارف و معاریف، ج ۵، ص ۶۲۴
لغت نامه دهخدا، ذیل واژه ربیع.
قرآن کریم، مؤمنون(۲۳) آیه ۹۹.
دایرة المعارف تشیع، ج۸، ص ۱۴۹ - ۱۵۰.
راویان مشترک، حسین عزیزی، ج۱، ص ۳۰۴.
وقعةالصفین، ص ۱۱۵
فتوح البلدان، ص ۴۵۱
شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج۱، ص ۱۳۴.
ربیع ابن خثیم، مشهور به خواجه ربیع، از طایفه بنی اسد و ساکن کوفه، از زمره زهّاد هشتگانه صدر اسلام و تابعین (کسانی که صحابه حضرت پیامبر ص را درک کرده اند) و همچنین از یاران و سرداران امام علی ع بوده است. وی ضمن ارادت به امام علی ع ظاهراً از خویشان معاویة بن ابوسفیان هم بوده است، بنابراین در سال های پایانی خلافت امام علی ع و بروز اختلاف میان ایشان و معاویه، به قصد انزوا و دوری از نزاع طرفین عراق را به قصد ایران و خراسان ترک کرده است. او در سال های پایانی عمر ساکن شهر نوغان (مرکز ولایت توس در آن زمان) شده و بالاخره در سال ۶۳ ه‍.ق یا به روایتی دیگر در سال ۶۱ درگذشته و در یک فرسنگی شمال نوغان دفن گردیده است. مشهور است که امام علی بن موسی الرضا ع هنگام سفر به خراسان در سال های ۲۰۰ تا ۲۰۳ ه‍.ق قبر خواجه را زیارت کرده است. شاه عباس صفوی نیز در اوایل سده یازده قمری با توصیه و مشورت شیخ بهایی دستور احداث مقبره ای باشکوه برای خواجه را صادر کرد. اساس آرامگاه خواجه ربیع در مشهد همان بنای عهد صفوی است.
از او در منابع اسلامی ویژگیهای اخلاقی بسیاری گزارش شده است، از جمله او را اهل زهد، وعظ، تهجد و ذکر یاد کرده اند، از این رو عده ای از صاحب نظران او را عارف و زاهد برجسته دانسته اند و از پارسایی او حکایت ها نقل کرده اند. گفته اند: او در منزل خود قبری کنده بود، و هرگاه در خود قساوت قلبی احساس می کرد، به قبر داخل می شد، و پس از مجسم کردن حالات بعد از مرگ، آیه «رب ارجعون لعلیّ أعمل صالحاً فیما ترکت» را میخواند و با خود می گفت: ای ربیع! تو را باز گرداندیم، اینک عمل کن!
شاید بتوان گفت تمامی آرای مثبتی که صاحبان تراجم شیعی، نظیر علامه حلی، محقق اردبیلی، میرزا محمد استرآبادی و مامقانی درباره او ابراز داشته اند، برمی گردد به عبارتی که کشّی از علیّ بن محمد بن قتیبه نقل کرده است که ابو محمد فضل بن شاذان در مقام پاسخ به سؤال درباره «زهاد ثمانیه» ربیع را نام می برد و او را از اصحاب امام علی ع نیز از زاهدان پرهیز کار می داند. در مقابل شوشتری با توجه به قراینی، او را عامی مذهب دانسته و داستان های مبنی بر تقرب او نزد علی یا فضیلت او نزد رضا را مورد طعن و ایراد قرار داده است. به نظر می رسد یکی از علل تردید برخی اندیشمندان شیعی درباره ربیع آن باشد که وی در جنگ علی با معاویه تردید کرد و از شرکت در آن خودداری نمود و از امام علی ع خواست او را به جای جنگ با اهل قبله، برای نبرد با کفار به نواحی مرزی گسیل دارد. امام علی ع وی را به سرپرستی سپاهیانی به ری و قزوین فرستاد. از سوی دیگر برخی عقیده دارند که وی با امام علی ع بیعت نکرده بود.بدین ترتیب به نظر می رسد رابطه وی با امام علی ع چندان همراه با ارادت، ایمان و انقیاد کامل نبوده و از همراهی کامل خودداری کرده است.

[ویکی شیعه] ربیع بن خُثَیم کوفی مشهور به خواجه ربیع (درگذشت ۶۱ق یا ۶۳ق) از جمله فرمانداران امام علی(ع) از زهاد ثمانیه. وی از یاران و دوستان نزدیک عبدالله بن مسعود به شمار می آمد. خودداری او در جنگ صفین از رویارویی با معاویه شیعه بودن وی را نزد برخی از محققین مورد تردید قرار داده است. مقبره ای در مشهد منسوب به وی است.
ربیع بن خثیم را یکی از زهاد ثمانیه مشهور صدر اسلام به شمار آورده اند. کنیه وی ابوزید است. وی از یاران عبدالله بن مسعود بوده است. ربیع بن خثیم به فضل و برتری امام علی(ع) معترف بود. ابن خثیم با وجود حضور در سپاه امام علی(ع) به دلیل تردید در حقانیت نبرد صفین از امام درخواست کناره گیری و نبرد با مشرکان در مرزهای اسلامی کرد. امام علی(ع) او را به فرماندهی گروهی از قاریان به اطراف ری فرستاد.
به گفته محمد بن علی کراجکى‏، همّام که در نهج البلاغه به وی اشاره شده فرزند عباده بن خثیم و برادرزاده ربیع بن خثیم است. البته ابن ابی الحدید با ذکر نام پدران همام، این نسبت را نفی کرده است.