تجارب الامم

تجارب الامم و تعاقب الهمم کتابی است تاریخی، نوشتهٔ احمد بن محمد مسکویه که رویدادهای سال های بین ۲۹۵-۳۶۹ق را دربر دارد.
گای لو استرنج
از آن روی که مسکویه خود خزانه دار و وزیر خاندان بویه در باختر ایران بوده است، کتاب او ارزش ویژه ای دارد. جلد نخست این اثر شش جلدی، توجه به تاریخ همگانی دارد و به ویژه از نوشته های گذشتگان مانند طبری استفاده کرده است. به کارگیری او از اسناد و مدارک دولتی، به ویژه در جلدهای آخرین، بر ارزش نوشته مسکویه بسیار افزوده است.

تَجارِبُ الْاُمَم
کتابی به عربی در تاریخ عمومی ایران و اسلام از ابوعلی مِسْکَوِیه (۳۲۰ـ۴۲۱). مؤلف در این کتاب کوشیده تا آن بخش از رویدادهای تاریخ ایران و اسلام را که به نظر واقعی می نماید و حاوی نکات اخلاقی و عبرت آموز بوده بیاورد. وی این رویدادها را تا ۳۶۹ق آورده و با آن که بیش از ۵۰ سال پس از آن زنده بود، از ذکر ادامۀ حوادث خودداری کرده است. ابوشجاع محمد بن حسین و محمد بن عبدالملک همدانی بر این کتاب ذیل نوشته اند. ابوالقاسم امامی این کتاب را تصحیح و در ۸ جلد منتشر کرد (تهران، ۱۳۶۶ش).

[ویکی نور] تجارب الامم یکی از کتاب هایی است که مسکویه تألیف کرده است. با نگاهی به مقدمه تجارب الامم روشن می شود که تاریخ در نظر مسکویه مشتمل بر رویدادهایی است که انسان می تواند در زندگی فردی و اجتماعی خویش از آن پند گیرد و آن را در پیشامدهایی که مانندش همیشه پیش می آید و همتایش پیوسته روی می دهد فرا روی خویش بدارد. هنگامی که انسان آن حوادث و ارزشهای آزمونی اش را بشناسد و از آن پند گیرد، این سبب خواهد شد تا از حوادثی که در تاریخ بر سر مردمی آمده است بپرهیزد و بدان چه سبب نیکبختی مردمی بوده است چنگ زند.این تفکر، بر نظر دیگرش استوار است که می گوید:کارهای جهان همانند و در خور یکدیگرند و انسان می تواند امروز را با دیروز بسنجد و در پرتو آزمونهایی که در کردار پیشینیان می یابد راه خویش را برگزیند.از سویی مسکویه بر این باور است که رویدادهایی که در گذشته روی داده، و انسان از مطالعه تاریخ بر آن آگاه می شود،گویی همگی آزمونهای خود اویند،گویی خود بدانها دچار آمده و در برخورد با آنها فرزانه و استوار شده و با نگرش در کارهایی که خود تجربه شان نکرده کارشناس شده است.تا آن جا که آنها را پیش از روی دادن باز می شناسد و دشواریهای خویش را چون مردی کاردان می پذیرد و در برخورد با آنها همان می کند که سودمندتر و مناسب تر است.
با این همه، مسکویه چنین دریافته است که گزارشهای درست تاریخ غرق در قصه هایی است بی پایه و آمیخته با افسانه ها و متل هایی که سودشان جز خواب آوردن یا سرگرمی نیست.از این رو، همه آن گزارشها را در بوته نقد می نهد و آن چه را که ارزشمند است از آن بیرون می کشد و آن چه را که تهی از ارزش تاریخی است به سویی می افکند.
مسکویه به گزارشهای پیش از طوفان از آن رو که فاقد ارزش تاریخی اند اعتماد نکرده است و معجزه های پیامبران(ص)را از آن رو که برای مردم روزگارش قابل تکرار و تجربه نبوده است،در کتاب خود نیاورده است.البته این بدان معنی نیست که وی تدبیرهای مردمانه ای را که از ایشان رسیده است فرو نهاده باشد زیرا همه این گونه روایات در متن اهتمام مسکویه قرار دارد.مسکویه کتابی جداگانه در صفات پیامبران سلف نوشته و آن را «احوال الحکماء و صفات الانبیاء السالفین» نام نهاده است که در فهرست آثارش از آن یاد می شود.و این خود پاسخی است بر خاورشناس کارادووو(102.1) که نکته را در این باره، به درستی درنیافته است.
مسکویه به حوادثی که به بخت و اتفاق روی می دهند توجه می کند.با این که آدمی این گونه پیشامدها را تدبیر نتواند کرد و در برابر آنها کاری از او ساخته نیست.گزارش این گونه رویدادهای تاریخی بدان روی است که باز به گفته مسکویه «انسان این گونه از حادثه ها را نیز در شمار آرد و در دل و گمان خویش نگاه دارد، تا در نزد او از دفتر پیش آمدها و آن چه روی دادن مانندش را چشم می دارد نیفتد، هر چند از پیش آمد بد جز به یاری خدا برکنار نتوان بود، و به پیش آمد نیک جز به کارسازی او امید نتوان بست.»
مسکویه روشی را که در نوشتن تاریخ برای خود برگزیده است هرگز از یاد نمی برد و آن را در جای جای کتابش گوشزد می کند.مسکویه، چنان که روزنتال می نویسد،«در تاریخنویسی بر پایه بلندی ایستاده است.کم پیش می آید که وی به گزارشهای بی ارزش تاریخ ارج نهد.آن چه را که دارای ارزش تاریخی است به خوبی باز می شناسد و روایات تاریخ را با سامانی خرد پذیر باز می گوید و پیوندی را که در میان حوادث وجود داشته است به خواننده اش می نمایاند.» مورخان اسلامی همگی به تاریخ از آن رو نگریسته اند که تاریخ درس است، اندرز است و می توان از آن پند گرفت،«اما تنها کسی که در این باب استدلال حکیمانه و فلسفی کرده و دید اخلاقی و براگماتیک داشته و جا به جا در کتاب خود به موارد تجربه و فواید عملی اشاره کرده مسکویه است.مسکویه قایل به اصالت عمل و اصالت تجربه بوده است.» و به تعبیر دیگر،«وی که در فلسفه به عنوان حکیم اخلاقی مشهور است،در تاریخ مؤلف کتاب حکیمانه ای است به نام تجارب الامم.نام کسانی چون [[مسکویه، احمد بن محمد|ابوعلی مسکویه (320-421 ه)، رشید الدین فضل الله (645- 718) و ابن خلدون(732- 806ه) را می توان به عنوان پیشروان طریقه علمی تاریخ یا در شمار پیشگامان فلسفه تاریخ یاد کرد.» و این خود روشن است که مسکویه چند قرن پیش از رشید الدین فضل الله و ابن خلدون می زیسته است.بسا بتوان گفت که مشکویه در تجارب الامم با همان چهره ای دیده می شود که در نوشته های نامدار دیگرش همچون: ترتیب السعادات،یا الفوز الأصغر،یا تهذیب الاخلاق،یا جاویدان خرد،یا شوامل که آنرا در پاسخ هوامل ابوحیان توحیدی نوشته است، و جز آن که همگی درباره تواناییهای روان و مهار کردن خوی آدمی و در شناختن و شناساندن نیکبختی انسان اند و مسکویه به نوشتن آنها ممتاز و پیشتاز شناخته شده است.کایتانی در مقدمه فتوگراف نسخه ایاصوفیا مسکویه را به عنوان مورخ چنین می بیند:
«وی که از ریشه ای ایرانی برآمده است،یکی از پیشروان تاریخنگاری به زبان تازی است.افزون بر این، اثری که از مسکویه بر جای مانده است بر شالوده ای استوار است که از نگاه روش شناختی با اصولی که در نزد تاریخنویسان باختر زمین و مورخان پسین تر به کار بسته می شود، خویشاوندی نزدیک دارد.مسکویه بر خلاف سلف شهیر خود طبری که هدف عمده اش گردآوری مایه های تاریخی و ارائه همگی آنها بر سامانی شایسته بود، بر آن شد تا تاریخش همچون ساختی اندام وار تصنیف گردد و از این رهگذر، اندیشه های بنیادین چنان که سراسر تصنیف را به هم می پیوندد، عنصری آفریننده در سراسر اثر شود.در صفحات این اثر عنصری شخصی به چشم می خورد که جای آن در سایر تصنیف های تاریخی این مرحله خالی است.تجارب الامم، آشکارا، کاری است برآمده از ذهنی استدلالی که در پرتو برداشتی والا از هدف و وظیفه مورخ عمل می کند.از این رو، مسکویه نسبت به مورخان پیشین و معاصران خویش که به تازی نوشته اند، برتری بزرگی نشان می دهد.وی بدان خشنود نیست که به گردآوری مایه های تاریخی و ارائه آن در یک نظم گاه شناختی بسنده کند.چه وی بر این باور است که رویدادهای گذشته با شبکه ای از شئون و مصالح بشری به هم پیوند داشته است، و در حقیقت، تاریخ نیز،چنان که وی می بیند، همین است و در گزارش راستین آن خردمند چیزی خواهد یافت که کانی از دانش ارجمند است.»