کتابی است شامل پندها و آداب و اخلاق از نوشته های حکیمان ایرانی پیش از اسللام و گاهی آنرا بهوشنگ یا حکیمان همزمان وی نسبت داده اند . در زمان مامون عباسی بنا بر روایات وزیر وی حسن بن سهل آن کتاب را تلخیص و بعربی ترجمه کرد و بنام (( الملخص لجاویدان خرد ) ) نامید . سپس ابو علی احمد بن مسکویه این تلخیص را بفارسی ترجمه کردو و بهمان نام (( جاویدان خرد ) ) خواند . متن عربی آن در (( اعیان الشیعه ج ۱ ) ) چاپ شده و نیز بنام (( الحکمه الخالده ) ) در مصر بطبع رسیده لیکن از متن فارسی منسوب به ابن مسکویه نسخه ای در دست نیست و فقط محمد حسین بن شمس الدین در سال ۱٠۶۵ ه. ق . از متن عربی ترجمه ای بفارسی برای پادشاه هند کرده و مطالبی بر آن افزوده است این ترجمه در تهران ( ۶ - ۱۲۹۵ ه. ق ) بنام ناصر الدین قاجار و باهتمام (( مظلوم مسافر مانکجی لیمجی هوشنگ هاتریا یزدانی ملقب به داریوش فانی ) ) چاپ شده است .
جاویدان خرد
فرهنگ فارسی
لغت نامه دهخدا
جاویدان خرد. [ خ ِ رَ ] ( اِخ ) جاودان خرد نام کتابی است منسوب بجمشید. اصل این کتاب از مسکویه رازی است که عبدالرحمن بدوی آنرا بنام «الحکمةالخالده » بچاپ رسانده است. این متن عربی ترجمه ایست از پهلوی با افزوده هائی از مسکویه رازی و بخش اصلی آن در «رسائل البلغاء و در اعیان الشیعه 10: صص 146- 194» چاپ شده است. و محمد حسین بن حاجی شمس الدین آنرا در 1065 هَ.ق. برای نوّاب ( ؟ ) به فارسی درآورده و بنام «شایسته خانی » نامیده است. این ترجمه را درویش فانی مانکجی فرزند لیم جی هوشنگ هاتری بای گجراتی بنام ناصرالدین شاه در بمبئی در 1293 - 1294 هَ.ق. ( 1246 یزدگردی ) بخط نستعلیق بچاپ سنگی رساند. و دیباچه و خاتمه ای بر آن افزود. مترجم در کتاب مسکویه رازی دست برده و پس و پیش کرده و رساله های دیگری هم در آن گنجانده است. تقی الدین محمدبن شیخ محمد ارجانی تستری در زمان جهانگیر پادشاه ترجمه دیگری از آن کرده است «ریو 440». ( از فهرست نسخه های خطی کتابخانه ٔدانشکده ادبیات ص 152 و فرهنگ ایران زمین شماره... مقاله دانش پژوه ). و در السعادة والاسعاد چ مینوی ص 296، 320، 321، 422 قسمتهایی از متن عربی آن آورده شده و از آن جمله است : ثلث تبطل مع ثلث : الشدة تبطل معالحیلة، والعجلة تبطل معالتأنی والاسراف یبطل معالقصد. ( از السعادة والاسعاد ). و رجوع بجاودان خرد شود.
دانشنامه عمومی
جاویدان خرد یا پندنامه هوشنگ یا الحکمةالخالده یکی از قدیمی ترین و کهن ترین کتب ایرانی است. کتاب جاویدان خرد که ساخته و پرداخته فرهنگ ایرانی است و برپایهٔ جاویدان خرد هوشنگ پیشدادی نوشته شده است و حسن بن سهل ابن سورانی آن را به عربی ترجمه کرده است و ابن مسکویه آن را به اتمام رسانده است. این کتاب که با عنوان «آداب العرب و الفرس» نیز شهرت دارد در بیان حکمت ها و اندرزهای ایرانیان، هندیان، یونانیان و اعراب است.
مقدمه
جاویدان خرد
حکم و آداب پارسیان باستانی.
حکم و آداب هندیان.
حکم و آداب عرب.
حکم و آداب روم.
کتاب جاویدان خرد ساختهٔ اندیشهٔ ایرانی و از آثار گرانبهای فرهنگ فارسی است که در دورهٔ اسلامی به عنوان سخنان و وصایای هوشنگ شهرت داشته است. این کتاب توسط حسن بن سهل به عربی برگردانده و تلخیص شده، و همین ترجمه و تلخیص را ابن مسکویه در آغاز کتاب آداب العرب و الفرس آورده است.
اصل کتاب در سال ۱۹۵۲ میلادی، با تحقیق عبدالرحمن بدوی دانشمند و فیلسوف معاصر مصری با عنوان «الحکمةالخالده» در قاهره به چاپ رسیده و ترجمهٔ فارسی آن نیز که در اوایل سدهٔ ۱۱ هجری قمری به وسیلهٔ تقی الدین محمد ارجانی شوشتری صورت گرفته، به سال ۱۳۵۵ خورشیدی با عنوان جاویدان خرد، به تصحیح بهروز ثروتیان توسط مؤسسهٔ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک گیل زیر نظر مهدی محقق در تهران به چاپ رسیده است.
این کتاب آداب و رسوم، امثال و حکم، پند و اندرز ملل ایرانی، هندی و عرب را با مطالب و لطایف ادبی آمیخته و آن را در چهار بخش و یک خاتمه به ترتیب زیر تنظیم و ارائه نموده است:
مقدمه
جاویدان خرد
حکم و آداب پارسیان باستانی.
حکم و آداب هندیان.
حکم و آداب عرب.
حکم و آداب روم.
کتاب جاویدان خرد ساختهٔ اندیشهٔ ایرانی و از آثار گرانبهای فرهنگ فارسی است که در دورهٔ اسلامی به عنوان سخنان و وصایای هوشنگ شهرت داشته است. این کتاب توسط حسن بن سهل به عربی برگردانده و تلخیص شده، و همین ترجمه و تلخیص را ابن مسکویه در آغاز کتاب آداب العرب و الفرس آورده است.
اصل کتاب در سال ۱۹۵۲ میلادی، با تحقیق عبدالرحمن بدوی دانشمند و فیلسوف معاصر مصری با عنوان «الحکمةالخالده» در قاهره به چاپ رسیده و ترجمهٔ فارسی آن نیز که در اوایل سدهٔ ۱۱ هجری قمری به وسیلهٔ تقی الدین محمد ارجانی شوشتری صورت گرفته، به سال ۱۳۵۵ خورشیدی با عنوان جاویدان خرد، به تصحیح بهروز ثروتیان توسط مؤسسهٔ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مک گیل زیر نظر مهدی محقق در تهران به چاپ رسیده است.
این کتاب آداب و رسوم، امثال و حکم، پند و اندرز ملل ایرانی، هندی و عرب را با مطالب و لطایف ادبی آمیخته و آن را در چهار بخش و یک خاتمه به ترتیب زیر تنظیم و ارائه نموده است:
wiki: جاویدان خرد
نقل قول ها
جاویدان خرد یا نامهٔ هوشنگ کتابی اندرزنامه ای به زبان فارسی میانه بوده است که در ۲۰۴ق/ ۸۱۹م از سوی حسنِ سهل سرخسی به عربی و پس از آن به فارسی دری ترجمه شده است.
• «بهترین نعمتی که در این جهان به بندگان عطا شده حکمت است، بهترین چیزی که در آن جهان بدیشان داده شده آمرزش است، بهترین چیزی که در سرشت انسان نهاده شده تربیتپذیری است، بهترین چیزی که مردم خواستار آن اند سلامتی است، بهترین سخنی که گفته شده کلمهٔ توحید است.»• «علم با عمل پای گیرد و عمل با سنت و سنت صحیح پای بند شدن به میانه روی است.»• «طمع از دل بیرون کن تا بند از پای خود بگشایی و تن خویش را آسایش بخشی.»• «چون مدت عمر به پایان رسد، فرصت از دست برود؛ پیش از فوت وقت تدبیری کن و برای همنشینی با نیکان فرصت غنمیت شمار.»• «سه چیز است که با سه چیز بدست نیاد: مال با آرزو، جوانی با رنگ کردن مو، تن درستی با دارو.»• «هشت خصلت است است که در سرشت مردم نادان است: خشم بی سبب، بخشش بی جا، رنج بردن در امر باطل، تمیز ندادن دوست از دشمن، راز خویش به نااهل گفتن، به ناآموزده اعتماد کردن، به کسی که از عقل و وفا عاری است گمان نیک بردن، پرگویی کردن.»• «مرد دوراندیش در برابر امری که برای او تصمیم گرفتن در آن دشوار گردد مانند کسی است که مرواریدی در زمینی گم کرده باشد پس خاک موضعی که مروارید در آنجا به زمین افتاده و گم شده به تمامی جمع کند و به غربال بیزد تا آن را پیدا کند. مرد دوراندیش نیز همهٔ راه حل هایی که برای آن امر دشور به نظر او می رسد جمع می کند آنگاه یک یک آن ها را می سنجد و آنچه ناصواب است به دور می افکند تا سرانجام به رأی صواب رسد.»• «زیردستان را با بخشش، همردیفان را با انصاف، زبَردستان را با حفظ احترام پشتیبان خود ساز و بدین سان زمام تدبیر را در دست خواهی داشت.»• «مرد کامل آن است که بی نیازی و مال او را به تکبر و نخوت نکشاند و در فقر و نیازمندی ضعف و زبونی نشان ندهد؛ و مصیبت ها او را از جای نبرند و از حوادث ایام غاف ننشیند و به هرکاری دست می زند عاقبت آن را از نظر دور ندارد.»• «کسی که قدر خویش نداد قدر دیگران را هرگز نشناسد.»• «کسی که از کار خویش سر باز زند روزی ناچار شود که به کار دیگران تن درهد.»• «کسی که از پدر و مادر خویش فرمان نبرد از خرد بی بهره است.»• «اگر داد بر بیداد چیره نباشد، پیوسته همه گونه آفات روی آورد.»• «هیچ چیز چون ادامهٔ ظلم زوال نعمت و سرعت انتقام را نزدیک نسازد.»• «با مقدم داشتن دیگران بر خویشتن دیگران را بندهٔ خویش ساز.»• «به کمک دوستان راستین می توان بر سختی ها پیروز شد.»• «با دیدارها دوستی ها افزون گردد.»• «کسی که از بدرفتاری دیگران آزرده نشود، نیکی هم در او بی اثر ماند.»• «حسود به بزرگی نرسد.»• «کسی که با حق بستیزد مغلوب شود.»• «کسی که مشورت کند از لغزش ایمن ماند، آنکه به رأی خود غره شود در خطا افتد.»• «کسی که جامهٔ شرم پوشد عیبش بر مردم پوشیده ماند.»• «بهترین ادب ها آن است که آدمی به ادب خود بر دیگران فخر نفروشد، با کسی که تاب پایداری او ندارد زورآزمایی نکند، چون به خواستن علم برخاست در آن سستی روا ندارد.»• «سه دسته از مردم اند که در غربت به تنهایی دچار نشود و مردم آن ها را در همه جای گرامی دارند: مرد دلیر هر جا رود، زیرا مردمان به دلیری و بی باکی او نیازمندند. دانشمند در هر جا که باشد، زیرا مردم به دانش و خرد او نیاز دارند. کسی که نیک سخن و خوش گفتار باشد، زیرا سخن ملایم و زبان خویش پروانهٔ ورود او به همه جاست. پس اگر در سرش خویش از دلیری و بی باکی برخوردار نیستی باری از کسب دانش و خواندن کتاب غافل مباش، زیرا کتاب ها مجموعهٔ علم و آدابی هستند که پیشینیان آن ها را دریافته و به بند الفاظ کشیده اند تا بر خرد و دانش تو بیفزایند.»
• «بهترین نعمتی که در این جهان به بندگان عطا شده حکمت است، بهترین چیزی که در آن جهان بدیشان داده شده آمرزش است، بهترین چیزی که در سرشت انسان نهاده شده تربیتپذیری است، بهترین چیزی که مردم خواستار آن اند سلامتی است، بهترین سخنی که گفته شده کلمهٔ توحید است.»• «علم با عمل پای گیرد و عمل با سنت و سنت صحیح پای بند شدن به میانه روی است.»• «طمع از دل بیرون کن تا بند از پای خود بگشایی و تن خویش را آسایش بخشی.»• «چون مدت عمر به پایان رسد، فرصت از دست برود؛ پیش از فوت وقت تدبیری کن و برای همنشینی با نیکان فرصت غنمیت شمار.»• «سه چیز است که با سه چیز بدست نیاد: مال با آرزو، جوانی با رنگ کردن مو، تن درستی با دارو.»• «هشت خصلت است است که در سرشت مردم نادان است: خشم بی سبب، بخشش بی جا، رنج بردن در امر باطل، تمیز ندادن دوست از دشمن، راز خویش به نااهل گفتن، به ناآموزده اعتماد کردن، به کسی که از عقل و وفا عاری است گمان نیک بردن، پرگویی کردن.»• «مرد دوراندیش در برابر امری که برای او تصمیم گرفتن در آن دشوار گردد مانند کسی است که مرواریدی در زمینی گم کرده باشد پس خاک موضعی که مروارید در آنجا به زمین افتاده و گم شده به تمامی جمع کند و به غربال بیزد تا آن را پیدا کند. مرد دوراندیش نیز همهٔ راه حل هایی که برای آن امر دشور به نظر او می رسد جمع می کند آنگاه یک یک آن ها را می سنجد و آنچه ناصواب است به دور می افکند تا سرانجام به رأی صواب رسد.»• «زیردستان را با بخشش، همردیفان را با انصاف، زبَردستان را با حفظ احترام پشتیبان خود ساز و بدین سان زمام تدبیر را در دست خواهی داشت.»• «مرد کامل آن است که بی نیازی و مال او را به تکبر و نخوت نکشاند و در فقر و نیازمندی ضعف و زبونی نشان ندهد؛ و مصیبت ها او را از جای نبرند و از حوادث ایام غاف ننشیند و به هرکاری دست می زند عاقبت آن را از نظر دور ندارد.»• «کسی که قدر خویش نداد قدر دیگران را هرگز نشناسد.»• «کسی که از کار خویش سر باز زند روزی ناچار شود که به کار دیگران تن درهد.»• «کسی که از پدر و مادر خویش فرمان نبرد از خرد بی بهره است.»• «اگر داد بر بیداد چیره نباشد، پیوسته همه گونه آفات روی آورد.»• «هیچ چیز چون ادامهٔ ظلم زوال نعمت و سرعت انتقام را نزدیک نسازد.»• «با مقدم داشتن دیگران بر خویشتن دیگران را بندهٔ خویش ساز.»• «به کمک دوستان راستین می توان بر سختی ها پیروز شد.»• «با دیدارها دوستی ها افزون گردد.»• «کسی که از بدرفتاری دیگران آزرده نشود، نیکی هم در او بی اثر ماند.»• «حسود به بزرگی نرسد.»• «کسی که با حق بستیزد مغلوب شود.»• «کسی که مشورت کند از لغزش ایمن ماند، آنکه به رأی خود غره شود در خطا افتد.»• «کسی که جامهٔ شرم پوشد عیبش بر مردم پوشیده ماند.»• «بهترین ادب ها آن است که آدمی به ادب خود بر دیگران فخر نفروشد، با کسی که تاب پایداری او ندارد زورآزمایی نکند، چون به خواستن علم برخاست در آن سستی روا ندارد.»• «سه دسته از مردم اند که در غربت به تنهایی دچار نشود و مردم آن ها را در همه جای گرامی دارند: مرد دلیر هر جا رود، زیرا مردمان به دلیری و بی باکی او نیازمندند. دانشمند در هر جا که باشد، زیرا مردم به دانش و خرد او نیاز دارند. کسی که نیک سخن و خوش گفتار باشد، زیرا سخن ملایم و زبان خویش پروانهٔ ورود او به همه جاست. پس اگر در سرش خویش از دلیری و بی باکی برخوردار نیستی باری از کسب دانش و خواندن کتاب غافل مباش، زیرا کتاب ها مجموعهٔ علم و آدابی هستند که پیشینیان آن ها را دریافته و به بند الفاظ کشیده اند تا بر خرد و دانش تو بیفزایند.»
wikiquote: جاویدان_خرد
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] جاویدان خرد،
این کتاب اندرزنامه ای است شامل ادب و حکمت اقوام ایرانی ، هندی، عرب و رومی؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده اند.
امین، أعیان الشیعه، ج۳، ص۱۶۰.
در صحت انتساب این اثر به مسکویه تردید نیست، زیرا در آن
احمد بن محمد مسکویه، الحکمة الخالدة، ج۱، ص۲۵، جاویدان خرد، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۹۵۲، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
زبان این اثر عربی است و آنچه آقابزرگ طهرانی
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۵.
...
این کتاب اندرزنامه ای است شامل ادب و حکمت اقوام ایرانی ، هندی، عرب و رومی؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده اند.
امین، أعیان الشیعه، ج۳، ص۱۶۰.
در صحت انتساب این اثر به مسکویه تردید نیست، زیرا در آن
احمد بن محمد مسکویه، الحکمة الخالدة، ج۱، ص۲۵، جاویدان خرد، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاهره ۱۹۵۲، چاپ افست تهران ۱۳۵۸ ش.
زبان این اثر عربی است و آنچه آقابزرگ طهرانی
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۵.
...
wikifeqh: آداب_العرب_والفرس
پیشنهاد کاربران
جاویدان خرد ( آداب العرب و الفرس ) ، کتابی در حکمت عملی تألیف ابوعلی مسکویه * ( متوفی 421 ) حکیم ، مورخ و ادیب عهد آل بویه . این کتاب اندرزنامه ای است شامل ادب و حکمت اقوام ایرانی ، هندی ، عرب و رومی ؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده اند ( رجوع کنید به امین ، ج 3، ص 160 ) .
در صحت انتساب این اثر به مسکویه تردید نیست ، زیرا در آن ( 1358 ش ، ص 25 ) از کتاب دیگرش ، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق * ، یاد کرده و یاقوت حموی ( متوفی 624؛ ج 2، ص 496 ) نیز این کتاب را جزو مؤلفات وی ذکر نموده است . زبان این اثر عربی است و آنچه آقابزرگ طهرانی ( ج 1، ص 25، ج 5، ص 78 ) و خوانساری ( ج 1، ص 255 ) در بارة فارسی بودن آن گفته اند، ظاهراً مربوط به ترجمه ای عربی از جاویدان خرد هوشنگ ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) است که مسکویه آن را به فارسی برگردانده است . این ترجمه اکنون در دست نیست ( آقابزرگ طهرانی ، ج 22، ص 205؛ نیز رجوع کنید به امین ، ج 3، ص 160 ) . محمد اَرْکون ( مسکویه ، 1355 ش ، مقدمه ، ص چهار ) معتقد است که مسکویه این اثر را پس از کتاب تهذیب الاخلاق و تجارب الامم نوشته و تاریخ اتمام نگارش آن بین 376 تا 382 است . البته مسکویه ( 1358 ش ، ص 5 ) خود تصریح کرده که از جوانی در اندیشة تدوین این اثر بوده است . او در استطالة الفهم جاحظ ( متوفی 255 ) ــ اثری که اکنون در دست نیست و تنها مسکویه از وجود آن خبر داده است ــ وصف جاویدان خرد هوشنگ را خوانده و در جستجوی آن بوده و سرانجام آن را نزد موبد موبدان فارس یافته است ( همانجا ) . جاویدان خرد ( نوشتة هوشنگ ) ، وصیتی است از زبان هوشنگ ، از پادشاهان پیشدادی ، که برای فرزندش و پادشاهان پس از خود نوشته و مسکویه ترجمة بخشی از آن را که در اختیار داشته ، در ابتدای کتابش نقل کرده است . سپس وی حِکَم ایران و هند و عرب و روم را به آن افزوده و از باب تسمیة کل به جزء، یا به دلیل اهمیت این بخش ، کتاب خود را جاویدان خرد نامیده است ( مسکویه ، 1359 ش ، مقدمة دانش پژوه ، ص بیست و پنج ؛ محمدی ، ج 1، ص 49، 227 ) . گفتنی است که عنوان الحکمة الخالدة ( قاهره 1952 ) که بَدَوی به این کتاب داده ، جعلی است و در کتاب مسکویه چنین عنوانی نیامده و بدوی خود در مقدمه ( ص 10، 26 ) به عنوان اصلی کتاب ، یعنی جاویدان خرد ، تصریح کرده است .
هدف مسکویه از نگارش این اثر، تربیت و ارشاد نفوسِ جوانان و دوستداران حکمت بوده است . او پس از تدوین تجارب الامم به این نتیجه رسید که عقل در میان ملل گوناگون و در زمانهای مختلف ، به امور مشابهی حکم می کند و به واسطة چنین خردی که ازلی و ابدی است ، بشر می تواند قواعد منطق ، اخلاق ، سیاست و مابعدالطبیعه را باز شناسد و به سعادت نهایی برسد. این مطلب ، که در تهذیب الاخلاق به صورت بحثی و نظری آمده ، در جاویدان خرد در قالب وصایا، حکمتها و رمزها مطرح شده است ( مسکویه ، 1355 ش ، مقدمة ارکون ، ص پنج ، ده ) . مسکویه در این کتاب با بیان عبارات اخلاقی در قالب پند و انتساب آنها به شخصیتهای بزرگ و تکرار پندهای مشابه ، در پی بیدار کردن وجدان اخلاقی و تنظیم رفتارهای اجتماعی است ( رجوع کنید به فوشه کور، ص 11ـ12 ) . کتاب وی مجموعه گفتارهایی بدون ترتیب به نظر می رسد اما در حقیقت او از میان منابعی که در اختیار داشته ، آنچه را با فرهنگ ایرانی و اسلامی تناسب بیشتری داشته ، بر گزیده است ( همان ، ص 21، 40 ) چنانکه از جهت کمّی بیشترین تعداد پندها به مردم عرب و مسلمانان
اختصاص دارد و حکمتهای ایرانیان و رومیان و پندهای نقل شده از حکمای هند در مرتبة بعد قرار دارند.
مطالب این کتاب را می توان از جهت صوری در سه قالب حکمت ، وصیت و تمثیل طبقه بندی کرد: حکمتها همگی جملات اسمیه اند، وصایا گفتارهایی هستند خطاب به کسی یا گروهی ، و تمثیل بهره گرفتن از رمزها و نمادهاست که در لوح قابس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) آمده است ( مسکویه ، 1355 ش ، همان مقدمه ، ص پانزده ـ نوزده ) . از نظر محتوا نیز این کتاب حاوی سه نکتة اساسی است : مبارزه با شهوات و جلوگیری از افراط و تفریط ، مدح عقل و دعوت به علم و معرفت ، و حذر از مال و زن ( عزت ، ج 2، ص 207ـ 208 ) .
این کتاب با پندهای هوشنگِ پیشدادی آغاز شده است . هوشنگ در متون زردشتی نخستین شهریار است و از او با لقب «پَرَذاتَه » یاد شده که معادل اوستایی پیشداد و به معنای نخستین کسی که آیین آورد یا نخستین آفریده است ( کریستن سن ، ج 1، ص 167ـ 168؛ رضی ، ج 4، ص 2370 ) . در متون تاریخی غالباً پیشداد به معنای کسی است که اولین بار به عدل رفتار کرد ( برای نمونه رجوع کنید بهمجمل التواریخ ، ص 24؛ ثعالبی مرغنی ، ص 5 ) .
مسکویه که در تجارب الامم ( ج 1، ص 5 ـ6 ) ، همانند دیگر منابع تاریخی ، ابداع و آموزش بسیاری از امور و صنایع را به هوشنگ نسبت داده ، در جاویدان خرد ( 1358 ش ، ص 5 ) تصریح کرده که هوشنگ در نگارش جاویدان خرد از هیچ کتاب حِکْمی پیش از خود استفاده نکرده است . این متن به زبان پهلوی بوده و مسکویه سرگذشت افسانه آمیز کشف متن پهلوی را در کتاب خود به روایت جاحظ ، و او از واقدی ، آورده است . بنا بر این روایت ، مردی به نام ذوبان ، از حکمای کابل ، که از وجود این کتاب در خزاین ایوان مدائن مطّلع بوده است ، از مأمون ( متوفی 218 ) خواسته بود که آن را به او ببخشند. به دستور خلیفه و به راهنمایی ذوبان ، کتاب را که صدبرگ داشته و در جعبه ای زیر خاک مدفون بوده است ، بیرون آوردند. ذوبان آن را مجموعه ای از حکمت باستان وصف کرده که «گنجور وزیر ایران شهر» از حکمت باستان گردآورده بوده است . به خواهش حسن بن سهل ، برادر فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین ، خضربن علی ( مترجم آثار پهلوی به عربی ) سی برگ آن را به عربی ترجمه کرده و ظاهراً جاحظ همین ترجمه را در کتابش نقل کرده بوده است ( همان ، ص 18ـ22؛ نیز رجوع کنید بهطرطوشی ، ص 445ـ446 ) .
پندهای هوشنگ از نوع پندهای تجربی و عملی است نه دینی ( تفضلی ، ص 208 ) و اغلب شکل دو . . .
در صحت انتساب این اثر به مسکویه تردید نیست ، زیرا در آن ( 1358 ش ، ص 25 ) از کتاب دیگرش ، تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق * ، یاد کرده و یاقوت حموی ( متوفی 624؛ ج 2، ص 496 ) نیز این کتاب را جزو مؤلفات وی ذکر نموده است . زبان این اثر عربی است و آنچه آقابزرگ طهرانی ( ج 1، ص 25، ج 5، ص 78 ) و خوانساری ( ج 1، ص 255 ) در بارة فارسی بودن آن گفته اند، ظاهراً مربوط به ترجمه ای عربی از جاویدان خرد هوشنگ ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) است که مسکویه آن را به فارسی برگردانده است . این ترجمه اکنون در دست نیست ( آقابزرگ طهرانی ، ج 22، ص 205؛ نیز رجوع کنید به امین ، ج 3، ص 160 ) . محمد اَرْکون ( مسکویه ، 1355 ش ، مقدمه ، ص چهار ) معتقد است که مسکویه این اثر را پس از کتاب تهذیب الاخلاق و تجارب الامم نوشته و تاریخ اتمام نگارش آن بین 376 تا 382 است . البته مسکویه ( 1358 ش ، ص 5 ) خود تصریح کرده که از جوانی در اندیشة تدوین این اثر بوده است . او در استطالة الفهم جاحظ ( متوفی 255 ) ــ اثری که اکنون در دست نیست و تنها مسکویه از وجود آن خبر داده است ــ وصف جاویدان خرد هوشنگ را خوانده و در جستجوی آن بوده و سرانجام آن را نزد موبد موبدان فارس یافته است ( همانجا ) . جاویدان خرد ( نوشتة هوشنگ ) ، وصیتی است از زبان هوشنگ ، از پادشاهان پیشدادی ، که برای فرزندش و پادشاهان پس از خود نوشته و مسکویه ترجمة بخشی از آن را که در اختیار داشته ، در ابتدای کتابش نقل کرده است . سپس وی حِکَم ایران و هند و عرب و روم را به آن افزوده و از باب تسمیة کل به جزء، یا به دلیل اهمیت این بخش ، کتاب خود را جاویدان خرد نامیده است ( مسکویه ، 1359 ش ، مقدمة دانش پژوه ، ص بیست و پنج ؛ محمدی ، ج 1، ص 49، 227 ) . گفتنی است که عنوان الحکمة الخالدة ( قاهره 1952 ) که بَدَوی به این کتاب داده ، جعلی است و در کتاب مسکویه چنین عنوانی نیامده و بدوی خود در مقدمه ( ص 10، 26 ) به عنوان اصلی کتاب ، یعنی جاویدان خرد ، تصریح کرده است .
هدف مسکویه از نگارش این اثر، تربیت و ارشاد نفوسِ جوانان و دوستداران حکمت بوده است . او پس از تدوین تجارب الامم به این نتیجه رسید که عقل در میان ملل گوناگون و در زمانهای مختلف ، به امور مشابهی حکم می کند و به واسطة چنین خردی که ازلی و ابدی است ، بشر می تواند قواعد منطق ، اخلاق ، سیاست و مابعدالطبیعه را باز شناسد و به سعادت نهایی برسد. این مطلب ، که در تهذیب الاخلاق به صورت بحثی و نظری آمده ، در جاویدان خرد در قالب وصایا، حکمتها و رمزها مطرح شده است ( مسکویه ، 1355 ش ، مقدمة ارکون ، ص پنج ، ده ) . مسکویه در این کتاب با بیان عبارات اخلاقی در قالب پند و انتساب آنها به شخصیتهای بزرگ و تکرار پندهای مشابه ، در پی بیدار کردن وجدان اخلاقی و تنظیم رفتارهای اجتماعی است ( رجوع کنید به فوشه کور، ص 11ـ12 ) . کتاب وی مجموعه گفتارهایی بدون ترتیب به نظر می رسد اما در حقیقت او از میان منابعی که در اختیار داشته ، آنچه را با فرهنگ ایرانی و اسلامی تناسب بیشتری داشته ، بر گزیده است ( همان ، ص 21، 40 ) چنانکه از جهت کمّی بیشترین تعداد پندها به مردم عرب و مسلمانان
اختصاص دارد و حکمتهای ایرانیان و رومیان و پندهای نقل شده از حکمای هند در مرتبة بعد قرار دارند.
مطالب این کتاب را می توان از جهت صوری در سه قالب حکمت ، وصیت و تمثیل طبقه بندی کرد: حکمتها همگی جملات اسمیه اند، وصایا گفتارهایی هستند خطاب به کسی یا گروهی ، و تمثیل بهره گرفتن از رمزها و نمادهاست که در لوح قابس ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) آمده است ( مسکویه ، 1355 ش ، همان مقدمه ، ص پانزده ـ نوزده ) . از نظر محتوا نیز این کتاب حاوی سه نکتة اساسی است : مبارزه با شهوات و جلوگیری از افراط و تفریط ، مدح عقل و دعوت به علم و معرفت ، و حذر از مال و زن ( عزت ، ج 2، ص 207ـ 208 ) .
این کتاب با پندهای هوشنگِ پیشدادی آغاز شده است . هوشنگ در متون زردشتی نخستین شهریار است و از او با لقب «پَرَذاتَه » یاد شده که معادل اوستایی پیشداد و به معنای نخستین کسی که آیین آورد یا نخستین آفریده است ( کریستن سن ، ج 1، ص 167ـ 168؛ رضی ، ج 4، ص 2370 ) . در متون تاریخی غالباً پیشداد به معنای کسی است که اولین بار به عدل رفتار کرد ( برای نمونه رجوع کنید بهمجمل التواریخ ، ص 24؛ ثعالبی مرغنی ، ص 5 ) .
مسکویه که در تجارب الامم ( ج 1، ص 5 ـ6 ) ، همانند دیگر منابع تاریخی ، ابداع و آموزش بسیاری از امور و صنایع را به هوشنگ نسبت داده ، در جاویدان خرد ( 1358 ش ، ص 5 ) تصریح کرده که هوشنگ در نگارش جاویدان خرد از هیچ کتاب حِکْمی پیش از خود استفاده نکرده است . این متن به زبان پهلوی بوده و مسکویه سرگذشت افسانه آمیز کشف متن پهلوی را در کتاب خود به روایت جاحظ ، و او از واقدی ، آورده است . بنا بر این روایت ، مردی به نام ذوبان ، از حکمای کابل ، که از وجود این کتاب در خزاین ایوان مدائن مطّلع بوده است ، از مأمون ( متوفی 218 ) خواسته بود که آن را به او ببخشند. به دستور خلیفه و به راهنمایی ذوبان ، کتاب را که صدبرگ داشته و در جعبه ای زیر خاک مدفون بوده است ، بیرون آوردند. ذوبان آن را مجموعه ای از حکمت باستان وصف کرده که «گنجور وزیر ایران شهر» از حکمت باستان گردآورده بوده است . به خواهش حسن بن سهل ، برادر فضل بن سهل ملقب به ذوالریاستین ، خضربن علی ( مترجم آثار پهلوی به عربی ) سی برگ آن را به عربی ترجمه کرده و ظاهراً جاحظ همین ترجمه را در کتابش نقل کرده بوده است ( همان ، ص 18ـ22؛ نیز رجوع کنید بهطرطوشی ، ص 445ـ446 ) .
پندهای هوشنگ از نوع پندهای تجربی و عملی است نه دینی ( تفضلی ، ص 208 ) و اغلب شکل دو . . .
کلمات دیگر: