کلمه جو
صفحه اصلی

چرکس

فرهنگ فارسی

ناحیه بزرگی از قفقاز واقع در قسمت غربی سلسله جبال قفقاز و دامنه های شمالی آن که مجرای رودهای قوبان و ترک در شمال آن قرار دارد و آن محل سکونت قوم چرکس و بخشی از اتحاد جماهیر شوروی است .
نام یکی از امرای روم که بنا بنوشته مولف تاریخ غازانی در بیست و چهارم رمضان سال ۶۹۸ هجری بامر غازان خان بقتل رسیده است .

لغت نامه دهخدا

چرکس . [ چ َ ک َ ] (اِخ ) طایفه ای از طوایف فارس . مؤلف فارسنامه نویسد: «اصل آنها از اهل چرکس روم است ، در زمان سلاطین صفویه بفارس آمده در دهات بلوک دز کرد منزل نموده معیشت آنها از زراعت است ». (فارسنامه ٔ ناصری ص 331).


چرکس . [ چ َ ک َ ] (اِخ ) مملکتی که واقعست در جزء غربی قفقاز و در شمال و در جنوب سلسه ٔ کوه قفقاز و اکنون متعلق به دولت روس میباشد. (ناظم الاطباء). ولایتی در شمال ایران که حمداﷲ مستوفی در کتاب خود آنرا «چرکز» هم نام برده است . مسکن چرکسی ها. چرکستان : ... اولاد جغتای را با سپاهی کشورگشای باستخلاص بلاد اروس و چرکس و بلغار و کاشغر فرستاد. (حبیب السیر چ خیام ج 3 ص 50). کیوک خان ...بحدود بلاد اروس و چرکس و بلغار توجه نموده بود. (جبیب السیر چ خیام ج 3 ص 54). رجوع به چرکسستان شود.


چرکس . [ چ َ ک َ ] (اِخ ) نام یکی از امرای روم که بنا بنوشته ٔ مؤلف تاریخ غازانی در بیست وچهارم رمضان سال 698 هَ . ق . بامر غازان خان بقتل رسیده است . رجوع به تاریخ غازانی ص 123 شود.


چرکس. [ چ َ ک َ ] ( اِخ ) در ترک ، قومی است. ( آنندراج ) ( غیاث ). مردم چرکسی. ( ناظم الاطباء ). مردمی از اهل چرکس. مردمی از سرزمینی بهمین نام که ممالیک مصر نیز به آنان منسوبند. صاحب قاموس الاعلام آرد: یکی از اقوام بلاد قفقاز است که در دامنه شمالی قسمت غربی سلسله جبال قفقاز و در وادیهای بایری که منتهی به رودخانه های «ترک » و «قوبان » است سکونت دارند. اصل و نسب این قوم مانند سایر اقوام قفقاز مجهول است و مشابهت و قرابت زبان ایشان با هیچیک از زبانهای معروف تحقیق نشده و بنا به ادعای خود ایشان تلفظ زبانشان بعربی نزدیک است ولی این ادعا سست و بی اساس میباشد. مشابهتی که از نظر اخلاق و آداب با مردم آلبانی دارند تصادفی است و دلیل بر قربت جنسی نیست. آنچه به تحقیق پیوسته اینست که چرکسها از زمانهای بسیار قدیم منفرداً در دامنه سلسله جبال قفقاز ساکن بوده اند و با اقوام موجود امروزی هیچ قرابت جنسی ندارند، معهذا ایشان از بقایای اقوام وحشی که در اروپا زندگی میکرده اند و یا از اقوام مغول نبوده اند و از نژاد بسیار مکمل قفقاز و قومی نجیب با قیافه زیبا میباشند. چرکسها هرگز بتشکیل دولتی نائل نشده و از دولتهای بزرگ نیز کاملاً تبعیت نکرده و همواره کمابیش استقلالی داشته اند. قبل از آنکه مغلوب روسیه شوند در حدود یک ملیون تن بوده اند و پس از آن عده ای به ممالک عثمانی هجرت کرده اند و ساکنان چرکسستان بسیار تقلیل یافته است. اگر چه قوانین نوشته شده و مدون نداشته اند ولی یک رشته عادات مخصوص داشته اند و اصول اداره و حکومتهای ایشان بطرز قدیمی بوده است. چرکسها به پنج طبقه تقسیم میشوند: طبقه اول «پشه » یا«پشی » که اشراف بودند، طبقه دوم «وورق » که اکثر در خدمت دسته اول بودند و خود نیز اعیان محسوب میشدند و درباره سایر مردم صاحب حکم و نفوذ بودند. طبقه سوم «آذادلی ها» که خود یا اجدادشان سابقاً برده بودند و بعد آزاد گردیدند و بعضی از ایشان ثروت بسیاری نیز بدست آوردند. طبقه چهارم برزگران. طبقه پنجم بردگان و کنیزانی بودند که آنانرا در اثنای جنگ از دشمنان به اسارت میبردند. دختران چرکسها قبل از تأهل آزادند. و از جمله وظایف ایشان پذیرایی از مسافران است شوهران خود راخود انتخاب میکنند و پس از تأهل حجاب میگیرند. چرکسها بسیار مهمان نواز و شجاعند و بحفظ ناموس و حیثیت بسیار اهمیت میدهند. از قوم چرکس کسانی از طرف خلفای عباسی و پادشاهان سلجوقی و دیگران بمقامات عالی نائل شده خدمات بزرگی هم بعالم اسلام کرده اند. بعضی از ممالیک چراکسه پس از ملوک ایوبی و بنی قلاوون مدت بسیاری در مصر حکومت کرده اند و از ایشان رجالی نیز در حکومت عثمانی به ابراز خدمات بزرگ نایل آمده اند اروپائیان و مخصوصاً انگلیسی ها درباره زبان چراکسه تحقیقات عمیقی کرده و یک رشته کتابها در این باب نوشته و صرف و لغات این زبان بخط لاتینی انتشار داده اند. ( از قاموس الاعلام ترکی ج 2 ). رجوع به چرکسی و چراکسه شود.

چرکس . [ چ َ ک َ ] (اِخ ) دهی از دهستان کلیایی بخش سنقر کلیائی شهرستان کرمانشاه که در 23هزارگزی شمال سنقر و یکهزارگزی بغداد شاه واقع است دامنه و سردسیر است و 45 تن سکنه دارد. آبش از چشمه ، محصولش غلات ، حبوبات و توتون ، شغل اهالی زراعت و بافتن قالیچه جاجیم و پلاس و راهش مالرو است و در تابستان اتومبیل هم میتوان برد. (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 5).


دانشنامه عمومی

چـِرکِس نام قومی قفقازی هم ریشه با گرجی هاست که در جمهوری آدیغه روسیه و ترکیه ساکن هستند. چرکس ها به زبان چرکسی از گروه زبان های قفقازی شمال غربی سخن می گویند و بیشتر آن ها مسلمان سنی مذهب و پیرو مکتب حنفی هستند.
کاباردینو-بالکاریا 493,467
آدیغیه 110,229
کاراچای-چرکسیا 57,427
سرزمین کراسنودار 24,061
سرزمین استاوروپول 10,574
مسکو 5,374
اوستیای شمالی-آلانیا 2,961
استان مسکو 1,306
سن پترزبورگ 1,181
استان روستوف 1,037
720,000 (2010 Census)
پس از شکست عثمانی ها در قفقاز از روسیه و امضاء عهدنامه آدریانوپل در ۱۲۴۵/۱۸۲۹ چرکس ها تا سال ۱۲۸۱/۱۸۶۴ مقاومت زیادی در برابر روس ها کردند و بنا بر گزارش های عثمانی ۵۹۵٬۰۰۰ چرکس در میان سال های ۱۲۷۲/۱۸۵۶ و ۱۲۸۱/۱۸۶۴ منطقه بومی خود در قفقاز را ترک کرده و به آناتولی و روملی مهاجرت کردند. در زمان عثمانیان، به ویژه در سدهٔ ۱۷ میلادی، بردگان چرکس به مناصب بالایی در دستگاه حکومتی عثمانی رسیدند.پس از آن دوره، نوادگان این موج عظیم مهاجران چرکس (و لاز و غیره) به تدریج ترک زبان شده به طوری که شمار بزرگی از مردم ترک زبان ترکیه امروزی از تبار آسیایی (چرکس و لاز و گرجی…) هستند. بر پایه سرشماری سال ۱۹۴۵ در ترکیه، تنها ۶۶٬۶۹۱ چرکس هنوز به زبان چرکسی صحبت می کردند.
Quelquejay, Ch. ; Ayalon, D. ; İnalcık, Halil. " Čerkes." Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C.E. Bosworth , E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. ۰۳ نوامبر ۲۰۰۸

دانشنامه آزاد فارسی

چَرْکَس
قوم بزرگ قفقازی، از اقوام بومی مناطق شمال غربی کوهستان قفقاز و دشت کوبان، متشکل از سه گروه کابارتای (در جمهوری کاباردین ـ بالکار)، آدیغه/آدیگه، ساکن ایالت خودمختار آدیغه در کراسنودار، و چرکس های ایالت خودمختار قراچایفو چرکس در استاوروپول روسیه. معروف ترین قبایل چرکس عبارت اند از ابازه، ابزاخ، اُبوخ، بُزادوخ، بِسلِنی، تمرگوی، جامیکوای، چنگوی، خاتوقای، شاپسوغ بزرگ و کوچک، کابارتای بزرگ و کوچک (قبارطی)، کافرکوی، مگوی، موگوش، ناتخواج. چرکس ها، به استثنای بعضی کابارتایی های ناحیۀ مزدوک، مسلمان حنفی هستند. زبان شان چرکسی، از گروه زبان های شمال غربی قفقاز و با تعداد زیادی لغات عربی و فارسی و ترکی و روسی است. این مردم تا پیش از تشکیل دولت شوروی فاقد کتابت بودند. چرکس ها از گذشته های دور به شجاعت و زیبایی شهرت داشتند و دولت های مسلمان خاورمیانه به کنیزان و غلامان چرکس بسیار علاقه مند بودند. چرکس ها پس از پیروزی مغولان، ناگزیر به خدمت آنان درآمدند و سپس تابع خانات کریمه شدند. هزاران غلام چرکس در قرون ۷ـ۹ق به مصر انتقال یافتند. دولت های ممالیک بحری (۶۴۸ـ۷۹۲ق) و ممالیک برجی (۷۸۴ـ۹۲۳ق) مصر، عمدتاً بر پایۀ غلامان چرکس شکل گرفتند. هزاران غلام چرکس، به ویژه در دورۀ شاه عباس و جانشینانش، بخشی از سازمان نظامی دولت صفویه را تشکیل می دادند. به جز این، چند هزار چرکس در نقاط مختلف ایران نظیر فارس و اصفهان و خوزستان سکونت داشتند. ممالیک چرکس به همراه غلامان گرجی، از ۱۱۶۰ تا ۱۲۴۵ق عملاً حاکمان خودمختار عراق عرب بودند. نفوذ روسیۀ تزاری در قفقاز که عملاً از قرن ۱۰ق/۱۶ و دورۀ ایوان مخوف آغاز شد و شدت تعدیات دولت کریمه نسبت به چرکس ها سبب گرایش بعضی گروه های این مردم، به ویژه چرکس های کابارتای و چرکس های نواحی شرقی، به دولت روسیه شد. اما بسیاری از چرکس های نواحی غربی (دشت کوبان، سواحل دریاهای آزوف و سیاه) مخالف دولت روسیه بودند و در نهضت های بزرگی نظیر قیام شیخ منصور اُشرومه و مبارزات طولانی شیخ شامل برضد آن دولت شرکت داشتند. دولت روسیه پس از خاتمه جنگ های کریمه و پایان جنبش شیخ شامل دَه ها هزار نفر از چرکس ها را به سیبری تبعید کرد و بیشتر از آن تعداد را به قلمرو دولت عثمانی فرستاد و اراضی آنان را به مهاجران روس و قزاق و اوکراینی واگذار کرد. بقایای این مردم هنوز در ترکیه و بلغارستان و سوریه و لبنان و اردن سکونت دارند. غالب زمین داران و بازرگانان و کارخانه داران بزرگ اردن از چرکس ها هستند.


کلمات دیگر: