کانی

کانی (از یک واژه فارسی به نام کان گرفته شده که در عربی معدن نام دارد)، ماده ای طبیعی و جامدی است که ترکیب شیمیایی نسبتاً ثابتی دارند و در ترکیب سنگ های پوسته زمین یافت می شود و دارای فرمول شیمیایی و ساختمان اتمی مشخص است و در صنایع مختلف مانند خمیردندان سازی، ساعت سازی و… کاربرد دارد. به زبان ساده اگر بخواهیم کانی را از نگاه شیمی و زمین شناسی به طور همزمان نگاه کنیم، به این نتیجه خواهیم رسید که تعریف از کانی همانند تعریف همزمان از عنصر و مولکول است، با این تفاوت که کانی نه می تواند همیشه از یک عنصر تشکیل شده باشد و نه تعریف مولکول را به طور کامل بتواند داشته باشد؛ بلکه کانی کوچک ترین جز از یک ماده معدنی هست که به سبب ویژگی های منحصر بفردی (منظور ساختار اتمی و نوع ترکیب ملکولی یا شیمیایی) که دارد، باعث متفاوت بودن آن ماده معدنی از دیگر مواد معدنی خواهد شد. به طور مثال، اگر خاک رس رادرنظر بگیریم کانی های تشکیل دهنده آن (کائولینت، مونت موریلونیت، ایلیت) باعث شده است که رس دارای ویژگی منحصر به فردی باشد که از آن به عنوان رس تلقی شود؛ یعنی اگر از دیگر کانی ها در اندازه رس استفاده کنیم (مانند خاک سنگی که به سبب تراش کاری و صیقل دادن سنگ در حد میکرون از دستگاه برش کاری ریخته می شود)، هرگز ویژگی کانی رس را آن کانی نخواهد داشت؛ زیرا کانی رس دارای آرایش اتمی و ترکیب شیمیای منحصر به خود است که از آن در علم زمین شناسی به عنوان کانی یاد می شود.
کانی ها همگن اند، یعنی ویژگی های فیزیکی و شیمیایی همهٔ ذره های سازندهٔ آن ها یکسان است. برای مثال، اگر یک قطعه هالیت یا نمک خوراکی را به تکه های بسیار کوچکی بشکنیم، همهٔ ذره های به دست آمده، مزهٔ شوری دارند؛ به سادگی در آب حل می شوند و دیگر ویژگی های نمک را نشان می دهند.
کانی ها جامد و بلوری اند: یعنی، ذره های سازندهٔ آن ها براساس نظم و قانون معینی کنار هم قرار گرفته اند؛ به نحوی که، همه سطح های بیرونی یک کانی، صاف است. شکل بلوری و منظم کانی ها از آرایش اتم ها و مولکول های درونی آن ها ناشی می شود.
هر کانی ترکیب شیمیایی ثابتی دارد. برای مثال، پیریت همیشه FeS۲ و کلسیت همواره CaCO۳ است. البته، در برخی کانی ها ممکن است نسبت برخی عنصرها تغییر کند. برای مثال، در کانی الوین FeMgSiO۴ ممکن است درصد آهن و منیزیم از بلوری به بلوری دیگر، از ۰ تا ۱۰۰٪ تغییر کند.
برخی کانی ها، مانند طلا، از یک عنصر درست شده اند. البته، طلا کم تر به صورت خالص یافت می شود. بلورهای مکعبی و زرد رنگ طلا، اگر با نقره همراه باشند، روشن تر و اگر با مس همراه باشند، قرمزتر به نظر می رسند. بسیار از کانی ها از دو یا چند عنصر متفاوت هستند که مادهٔ مرکبی را به وجود آورده اند. برای مثال، فراوان ترین کانی، یعنی کوارتز، ترکیبی از سیلیسیم و اکسیژن است.
برخی کانی ها از یک عنصر خالص و بسیاری از آن ها از دو یا چند عنصر درست شده اند. واژه کانی از واژه فارسی کان گرفته شده است که به آن سنگ معدن نیز گفته می شود؛ بنابراین، کانی به ماده ای گفته می شود که به طور طبیعی از معدن (کان) به دست می آید و معدن بخشی از پوسته زمین است که در آن به اندازه چشم گیری کانی یافت می شود. موادی مانند شیشه، چینی، آلیاژهای گوناگون که انسان آن ها را ساخته است و موادی مانند مروارید، صدف، استخوان، عاج و بسیاری دیگر که جان داران می سازند، کانی نیستند.
تنها استثناء از این تعریف گرافیت و زغال سنگ است که در حقیقت منبعی آلی دارند ولی در مسیر تکامل خود دستخوش تغییرات بسیار شده اند و در حقیقت به طور مستقیم ریشهٔ آلی ندارند.
مسئلهٔ دیگر یخ است که بیشتر زمین شناسان طبق تعریف، آن را کانی می دانند. نفت را نیز گروهی از زمین شناسان کانی می دانند.

کانی (mineral)
جسم معدنی طبیعی، با ترکیب شیمیایی خاص و ساختار درونی منظم و تکراری. کانی ها، به شکل بلوری۱ یا اشکال دیگر، اجزای سازنده سنگ ها۲یند. در تداول عام، کانی جسمی است که برای معدن کاری اهمیت اقتصادی دارد. این تعریف شامل زغال سنگ و نفت نیز می شود، هرچند منشأ آلی دارند. فرآیندهای تشکیل کانی عبارت اند از ۱. ذوب سنگ پیشین و تبلور متعاقب کانی، برای تشکیل سنگ های آتشفشانی۳ یا ماگمایی۴؛ ۲. هوازدگی۵ سنگ های رخنمون در سطح زمین، اختلاط و جابه جایی آن ها با آب های سطحی، یخ یا باد؛ و تشکیل رسوبات؛ ۳. تبلور مجدد۶ براثر افزایش دما و فشار در اعماق، و تشکیل سنگ های دگرگونی۷. معمولاً کانی ها به ماگمایی، رسوبی۸، و دگرگونی۹ طبقه بندی می شوند. بعضی از کانی های ماگمایی عبارت اند از فلدسپات ها۱۰ و کوارتز۱۱، پروکسن ها۱۲، آمفیبول۱۳، میکا، و اولیوین۱۴ که از سنگ های غنی از سیلیس ذوب شده در پوستۀ زمین یا از گدازه۱۵ های آتشفشانی خروجی متبلور می شوند. رایج ترین کانی های رسوبی عبارت اند از ماسه۱۶، کانی های خاک رس و کربنات ها۱۷، عمدتاً کلسیت۱۸، آرگونیت۱۹، و دولومیت۲۰ های متراکم یا مخلوط آن ها. برخی از کانی های دگرگونی عبارت اند از آندالوزیت۲۱، کوردیریت۲۲، گارنت۲۳، تری مولیت۲۴، لاوسونیت۲۵، پومپلیت۲۶، گلوکوفان۲۷، ولاستونیت۲۸، کلریتا۲۹، میکاها۳۰ و هورنبلند۳۱، استارولیت۳۲، کیانیت۳۳، و دیوپسید۳۴.crystallinerocksvolcanic rocksmagmatic rocksweatheringrecrystallizationmetamorphic rockssedimentarymetamorphicfeldsparsquartzpyroxenesamphibolesolivineslavasandcarbonatesaragonitedolomiteandalusitecordieritegarnettremolitelawsonitepumpellyiteglaucophanewollastonitechloritemicashornblendestaurolitekyanitediopside