علم التجوید

[ویکی نور] علم التجوید، احکام نظریة و ملاحظات تطبیقیة به زبان عربی تألیف عبدالرزاق الغوثانی.
ساختار کتاب حاصل جلسات تخصصی و درسی مولف در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی پیرامون قواعد تجویدی و قرائات و حفظ قرآن میباشد که پس از مناظره با علمای بزرگ تجوید و قرائت و بدست آوردن اقوال صحیح، اهتمام در گردآوری احکام تجوید و تکرار نبودن مباحث و ایراد نکاتی از قرائت، اداء حروف و کلمات دارند که اساتید به شاگردانشان هنگام تدریس شفاهی می آموزند.
نوشته های ایشان در سه مقطع میباشد که این کتاب مناسب مدرسین جلسات قرآنی و دانش آموزان در حدّ متوسط است نه مبتدیان و نه آنهایی که به صورت تخصصی این مساله را پژوهش میکنند. پس از مقدمه و بیان فضیلت دو نفر از اساتیدش نکاتی هم راجع به مسائل مهم تجویدی آورده است. مطالب در فصل یا بابی تدوین نشده اند بلکه با سیر منظم منطقی به رشته تحریر درآمده است.
نگارنده پس از تعریف اصطلاحی علم تجوید، موضوع، فایده، فضیلت، نسبت آن با سایر علوم و واضع آن، منشا آن را قرآن کریم، فعل نبی اکرم(ص) و کیفیت القای آن توسط پیامبر به صحابه میداند که به تواتر به ما رسیده و علم تجوید را به دو قسم نظری و عملی تقسیم و تجوید عملی را کیفیت نطق قرآن کریم مطابق نطق رسول اکرم(ص) در حد استطاعت و رعایت آن را برهمگان با استناد به قول علمای تجوید و قرائات، مبتنی بر اینکه قرائت قرآن باید به کیفیت خاص باشد، واجب و مراد از «رتّل القرآن ترتیلا» (مزمّل: 4) را زیبا ادا کردن کلمات، حروف و درستی مخارج آنها میداند. ایشان پس از تقسیم ترتیل قرآن بر تحقیق، حدر و تدویر و ملاحظات پنجگانه در بررسی روش قرائات، وجوب شروع سوره ها با بسمله را امر الهی، و وجوه خواندن استعاده همراه بسمله، بسمله بین دو سوره را بیان و آوردن بسمله در ابتدای سوره ها بجز سوره ی توبه را مستحب میداند، زیرا که سوره توبه با آیات عذاب و تهدید کفار آغاز شده و این با رحمت الهی سازگاری ندارد.
پس از بیان احکام نون ساکنه، میم ساکنه، کلام بعضی قراء معاصر در ادای میم را که باز شدن دو لب و دیده شدن دندانها هنگام قرائت میم را ضروری میدانند، نوعی مبالغه دانسته و معتقد است در هیچ یک از کتابهای مورد اعتماد قدما چیزی به این کیفیت نرسیده است و چه بسا این از اجتهادات غیر مقبول علماء باشد.
در احکام مد براین باور هستند که 9 نوع مد داریم و پس از بیان نکاتی راجع به آنها، در مساله اجتماع بیش از یک سبب مدّی، رعایت سبب قوی تر را لازم میدانسته و پس از بررسی پیرامون مخارج حروف و نمودار توضیحی نحوه ایجاد اصوات در اعضای گفتاری و اشاره به اختلاف علماء در عدد مخارج حروف و اختیار قول خلیل از نحویون و اکثر قراء که از مشهورترین آنها ابن جزری است، مخارج حروف را هفده مورد و با تاکید بر این مطلب که بحث مخارج و صفات حروف از مهمترین مباحث علم تجوید میباشد، تمام حروف را دارای وزن خاص و صفت خاص دانسته و حروف عربی را به دو قسم اصلی و فرعی تقسیم می کند، اصلی، 29 حرف معروف و فرعی، حروفی هستند که متولد از دو حرف میباشند و مردّد بین دو مخرج هستند که هرکدام از اینها تقسیمات خود را دارند. پس از بیان مخارج عامه ی حروف و جدول اصطلاحات اعضای گفتاری نزد قدما و علمای معاصر و تصویری که اسمهای اعضای دندان و دهان را توضیح میدهد، معنای صفات حروف را کیفیتی از جهر و احنفات و امثال آن میداند که در حال تلفظ حروف از مخرجش برآن عارض میشود و فایده آن را تشخیص حروف از یکدیگر و شناخت حروف قوی از ضعیف و در نتیجه حروفی که در دیگری ادغام میشود دانسته و پس از تقسیم صفات حروف به دو قسم متضاد و غیر متضاد و تعریف آنها، اقسام آنها را برشمرده و در بیان صفات عمومی حروف متذکر این مطلب میشود که هر حرفی از حروف هجایی ناگزیر باید متصف به پنج صفت از صفات متضاد شود، البته گاهی متصف به یک صفت یا دو صفت شده یا متصف به صفات غیر متضاد نمی شود. بیشترین صفاتی که ممکن است یک حرف متصف به آن شود، هفت صفت است و آن فقط در حرف «راء» دیده میشود.