لیلی و مجنون

مخزن الاسرار
خسرو و شیرین
هفت پیکر
اسکندرنامه
لیلی و مجنون نام مجموعه شعری از نظامی گنجوی شاعر پرآوازه ایرانی است. این مجموعه سومین مثنوی از مجموعه مثنوی هایی است که به خمسه نظامی معروفند. بیشتر محققان اعتقاد دارند که بن مایه های پراکنده این داستان برگرفته از اشعار و افسانه های فولکلور در زبان عربی است که نظامی ایرانی سازی کرده است. کراچکوفسکی برای شخصیت مجنون، هویت واقعی قائل است و او را یکی از اهالی عربستان در اواخر سده اول هجری می داند؛ ولی طه حسین تردید جدی به واقعی بودن شخصیت مجنون وارد می کند. یان ریپکا افسانه لیلی و مجنون را به تمدن بابل باستان منسوب می داند.
اگرچه نام لیلی و مجنون پیش از نظامی گنجوی نیز در اشعار و ادبیات فارسی به چشم می خورد، ولی نظامی برای نخستین بار، آن را به شکل منظومه ای واحد به زبان فارسی در ۴۷۰۰ بیت به درخواست پادشاه شروان به نظم کشید. نظامی خود از بابت این سفارش ناراضی و بی میل بوده است و کار را در چهار ماه به پایان برده است.
وزن این مثنوی جدید بوده و پس از نظامی شعرای زیادی در این وزن داستان های عاشقانه سروده اند. همچنین ده ها شاعر در ایران، هند و ترکستان منظومه هایی را به استقبال از لیلی و مجنون نظیره پردازی کرده و شعرای دیگری نیز به داستان نظامی شاخ و برگ بیشتری افزوده یا آن را تغییر داده اند.

سرودۀ نظامی گنجوی، منظومه ای عاشقانه به فارسی. این منظومه، که در رجب ۵۸۴ق به پایان رسیده، سومین مثنوی از خمسۀ نظامی است. نظامی این مثنوی را بر وزن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل در کمتر از چهار ماه و در بیش از ۴هزار بیت، سروده و آن را به اخستان اول شروانشاه تقدیم کرده است. نظامی داستان عشق و دلدادگی لیلی و مجنون را به سفارش اخستان به نظم درآورد. وی که مایل به سرودنِ داستانی همراه با ناکامی و پایانی تلخ نبود، خواهش شاه را پذیرفت و با گردآوردن روایت های گوناگون این داستان، از مکتوب و شفاهی، آن را شاخ و برگ داد و اثری بدیع و دل انگیز آفرید که از آثار پیشینیان و مقلدانش ممتازتر است. نخستین تصحیح انتقادی لیلی و مجنون به کوشش وحید دستگردی منتشر شده است (تهران، ۱۳۱۳ش).