تناسخ

وازایش یا تناسخ یا باززایی یا زادْمُرد (به پارتی مانوی: 𐭆𐭀𐭃𐭌𐭅𐭓𐭕/ zādmurd به سغدی: ܙܐܠܡܘܪܕ/ ܙܐܬܡܘܪܬ z'tmwrδ /z'δmwrd) یا سَنْسار (به سغدی: ܣܢܟܣܐܐܪ snks''r) یا آژی مَرچ (به سغدی: ܐܐܙܝܡܪܤܗ zymrch'') یعنی زاییده شدن دوباره پس از مرگ، با اختلافاتی در مفهوم، از اعتقادات ادیانی مانند دائو، بوداگرایی، هندوگرایی، مانوی، برهمایی، جینیسم، سیکیسم، اهل حق (یارسان) و غُلات شیعه است.
شهرستانی می گوید: «فرقه ای نیست که در آن تناسخ جایگاه محکمی نداشته باشد.
جان ناس می گوید: «عقیدهٔ به تناسخ منحصر به مردم هند نیست، بلکه تمام مذاهب عالم از بدویان وحشی گرفته تا مردم پیشرو که دارای فرهنگی متعالی می باشند همه کم و بیش قدمی در راه عقیده به تناسخ برداشته اند.»
برمبنای تناسخ مظاهر هستی واقعی یکیست و تمام هستی ها پرتوی از آن هستی است و آن هستی یگانه همان برهمن است که همان عالم کبیر و روح جهان است و هر چیز جز او سایه ای از هستی اوست بر این اساس روح انسان عالم صغیر است که خود نیز پرتوی از روح برهمن است و رستگاری انسان در رهایی از تولد دوباره یا تناسخ اوست برپایه این اصل روح انسان تا قبل از تزکیه و پاکی کامل بارها در بدن های مختلف وارد شده و به این جهان بر می گردد و کیفیت زندگی کنونی او بسته به رفتار و کردار نیک انسان در زندگی گذشته اش دارد و راه نجات او مدد از شهود و درونگرایی و توجه به حقیقت است تا بتواند به حقیقت مطلق بپیوندد.برای انسان هیچ عذابی دردناکتر از این نیست که تا پشت دربروی ولی تورا راه نداده و برت گردانند. به طور کلی تناسخ یا انتقال روح انسان به موجودی دیگر ۴ نوع است: ۱- نسخ یا انتقال روح انسان به انسان دیگر۲- مسخ: انتقال روح به حیوان ۳- فسخ: انتقال روح به گیاه و ۴- رسخ: انتقال روح به جماد.
تناسخ یک کلمه العربیست که در ادب ایرانی، به ویژه زبان های ایرانی خاوری که با زبان های سنسکریت، تبتی و چینی نزدیکی داشتند، به دیسه های زادْمُرد (به پارتی مانوی: 𐭆𐭀𐭃𐭌𐭅𐭓𐭕/ zādmurd به سغدی: ܙܐܠܡܘܪܕ/ ܙܐܬܡܘܪܬ z'tmwrδ /z'δmwrd) یا سَنْسار (به سغدی: ܣܢܟܣܐܐܪ snks''r) یا آژی مَرچ (به سغدی: ܐܐܙܝܡܪܤܗ zymrch'') دیده شده است.
تناسخ در طول تاریخ به دلیل تفاسیر به رأی دچار تحریف شده است اما آنچه که درست به نظر می آید این است که آنچه بعد از مرگ به جهان دیگر منتقل می شود روح نیست بلکه نفس است و روح یکی است که متعلق به خداوند است و آنچه در ادیان آمده که خداوند از روح خود در انسان دمید به این معناست که خداوند از تمام ویژگی های خود به جز یکی که ان کبر است به انسان اعطا نمود و در زمان مرگ فرشتگان روح را تحویل نمی گیرند بلکه نفس را تحویل می گیرند و کلمه فوت به معنای تحویل در وفاداری کامل است. نفس انسان پس از مرگ با توجه به شرایط آن نفس که تقدیر اوست و تقدیر به معنای اندازه یا همان اعمال پیشین به جهان خاک بازمی گردد.

تَناسُخ
(یا: حلول) باور به امکان بازگشت نفس گیاهی یا حیوانی و روح انسانی پس از مرگ به کالبد خود یا دیگری برای زندگی مجدد. عقیدۀ تناسخ در فلسفۀ فیثاغورس و افلاطون و در آیین های مصر باستان، بودا، هندو، جَین، سیک و در میان برخی از بدعت گذاران مسیحی مانند کاتارها، و تئوزوفی، یافت می شود. در آیین هندو. مفهوم تناسخ، گذار نفس فردی، یا جیوا، از هنگام تولد از مراتب پست تا عالی و رسیدن به مرتبۀ رهایی، یا مُکشا، است. در تفکر هندی، اتکای نفس به بدن از وابستگی بدن به لباسی که می پوشد یا خانه ای که در آن زندگی می کند بیشتر نیست. اعتلای نفس تا مرتبۀ انسانی، خود به خود رخ می دهد، ولی پس از ورود به بدن انسان خود آگاهی پیدا می کند و رشد آن صورت دیگری می یابد و متضمن اختیار و مسئولیت و تلاش است. جیوا (نفس) در آغاز ورود به بدن، خواهان لذات جسمانی شرایط تازۀ خویش است، اگر به وحشیگری و شقاوت گرایش یابد ممکن است در زندگانی دوباره به بدن حیوانی بازگردد. چون تکرار مدام لذت های یک نواخت ملال آور است، جیوا برای ارضای خود به دنبال کامیابی های دیگر اجتماعی، ثروت، قدرت و شهرت می رود. پس از آن که این مرحلۀ دوم نیز در نظرش پیش پاافتاده جلوه کرد، به قبول مسئولیت های بیشتر در جامعه و رسیدگی به زندگی همنوعان روی می آورد. این مرحلۀ سـوم نیز باید دورۀ خود را طی کند تا نوبت به مرحلۀ چهارم و نهایی برسد که رهایی از تناسخ است. نوزایی نفس یا روح انسانی یا جیوا بر طبق کارمای آن صورت می گیرد. بوداییان نیز به کارما معتقدند، ولی از آن جا که نفس یا روح متمایز و مجزایی نمی شناسند که از حیاتی به حیات دیگر منتقل شود، نوزایی را به معنی حلول آن نمی گیرند. به چشم آن ها، هر حیات را باید معلول کارمایی حیات قبلی و علت کارمایی حیات بعدی به شمار آورد. آنچه از نو زاده می شود مجموعه ای از گرایش های ناشی از میل به زندگی است که چرخۀ نوزایی ها را سبب می شود. چون شخص بودایی میل به زندگی یا نفرت از مرگ را از دست داد (با همۀ افکار و اعمال مثبت و منفی ناشی از آن ها)، گرایش ها رنگ می بازند و دیگر از نو زاییده نمی شوند. این به مثابۀ آزادی شخص یا نیروانا است. تفکر غربی در غرب اعتقاد به تناسخ تا قرن ۴م شایع بود، ولی ظاهراً مبنای دینی نداشت و بیشتر در مکاتب فلسفی یا عرفانی یافت می شد. مفهوم تناسخ با بدنۀ اصلی الهیات مسیحی سازگاری ندارد. اسلام نیز رسماً مخالف تناسخ است. ولی بعضی از فرقه های اسلامی یا منتسب به اسلام، اعم از عرفانی یا غیر عرفانی، به نوعی به تناسخ اعتقاد دارند که ربطی به اسلام راستین ندارد. فلاسفه تعلق روح را به یک قالب دیگر بر چهارگونه می دانند: قالب دوم یا جسم انسان است یا حیوان یا نبات و یا جماد. گونۀ اول را نسخ، و گونه های دیگر را به ترتیب مسخ، رسخ، و فسخ نامیده اند. برحسب آن که روح به بدنِ مادونِ از بدن اولی تعلق بگیرد و یا مافوق، تناسخ را نزولی یا صعودی می خوانند. همچنین اگر روح با سیر ترتیبی به قالب دیگر تعلق بگیرد، نحوۀ تناسخ اتصالی است و اگر بدون ترتیب باشد، انفصالی؛ حال حصول این اقسام یا در عالم مادّه است و یا در ملکوت. در این تقسیم ۳۲گانه که با احتساب تقسیم های دیگر متجاوز از صدگونه است، پاره ای از اقسام باطل و اقسامی درست اند. به طور خلاصه تمام اقسام مُلکی (حصول در ماده) و انفصالی آن باطل است زیرا از سویی با تحلیل عدم تعطیل در فیض الهی و لزوم معطل بودن نفس در هنگام انتقال به بدن دیگر و از سوی دیگر با تحلیل عقلانیِ ذاتی بودن تعلّق نفس به بدن، جایی برای قبول تناسخ باقی نمی ماند.

تناسخ (به انگلیسی: Metempsychosis) اصطلاحی فلسفی در زبان یونانی است که به انتقال مفهوم روح، به ویژه تکرار آن پس از مرگ، اشاره دارد.
• نشانه شناسی: بارو به تناسخ با اشکال و نام های مختلف در بسیاری از فرهنگ های جهان اعم از هندوان، یونانیان، ساکنان شمال اروپا و غیره گواهی شده است. یهودیت، مسیحیت و اسلام بیشتر شامل زمانی یک بُعدی هستند و نه زمانی دوره ای، بدین خاطر تناسخ را رد می کند.»• «تناسخ همواره مفهومی نمادین داشته حال پیش فرض اخلاقی، انسان شناختی، کیهان شناختی و یزدان شناختیِ آن - یا استدلال نظری یا تجربی آن - هرچه می خواهد باشد.»• «این مباحث از یک سو دربرگیرندهٔ میل به رُستن و رشد کردن در نور ذات یکتاست و از سوی دیگر مفهوم مسئولیت پذیری در مقابل اعمالی که در طول زندگی ها از ما سر زده است. این نیروی مضاعف - که از یک سو وزن اعمال گذشته است و از سوی دیگر آرزوی رسیدن به خلوص - آدمی را در حلقهٔ تولد دوباره با خود می کشاند، تا زمانی که این شخص به کمال برسد و بیرون از دایرهٔ هستی، راه به ابدیت را باز کند.»• «تناسخ نماد تدوامی اخلاقی و حیاتی است. به محض اینکه موجودی شروع به زندگی کرد، دیگر نمی تواند از زندگی و عواقب اعمالش بگریزد. زنگدی بخشی از یک تاس تخته نرد نیست: باور به تناسخ قضا و قدر را از میان می برد.» -> ژان شوالیه

[ویکی شیعه] تناسخ، اصطلاحی در کلام و فلسفه و عرفان به معنای انتقال روح از جسمی به جسم دیگر پس از مرگش و بازگشت دوباره آن به دنیا است. تنها وجه اشتراک میان معتقدان به تناسخ، عقیده به انتقال روح از جسمی به جسم دیگر است، اما درباره علت و نوع و سرانجامِ تناسخ عقیدۀ واحدی وجود ندارد.
به ظاهر، ریشه اعتقاد به تناسخ شبه قاره هند است و از آنجا به سایر فرهنگ ها نیز سرایت کرده است. این باور با آموزه های ادیان آسمانی سازش ندارد و دلایل فراوانی بر نادرستی آن ارائه شده است.
امام رضا علیه السلام: مَنْ قَالَ بِالتَّنَاسُخِ فَهُوَ کافِرٌ بِاللَّهِ الْعَظِیمِ مُکذِّبٌ بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ “هرکس معتقد به تناسخ باشد به خدای بزرگ کافر شده و بهشت و جهنم را تکذیب کرده است.»

[ویکی فقه] تناسخ (ابهام زدایی). تناسخ ممکن است در معانی ذیل به کار رفته باشد: • نظریه تناسخ، یکی از مسائل اعتقادی و دارای بحث های فراوان• تناسخ فلسفی، بحث های فلسفی در باره تناسخ در فلسفه اسلامی• تناسخ در قرآن، بحث تناسخ در قرآن و بطلان تناسخ در آن• تناسخ دینی، بررسی تناسخ در میان مذاهب اسلامی• تناسخ عرفانی، بررسی بحث تناسخ در عرفان اسلامی• تناسخ کلامی، بررسی بحث تناسخ در کلام اسلامی• تناسخ ملکی، ورود روح به بدن دیگر بدون فاصله زمانی، علی رغم علاقه بین روح با جسم قبلی• پیشینه تناسخ، سابقه دیرینه بحث تناسخ در میان ملل و اقوام و بحث آن در بحث های دینی• انواع تناسخ، انواع و اقسام تناسخ
...

[ویکی فقه] تناسخ (دیدگاه صوفیه). تناسخ به معنای انتقال روح از جسمی پس از مرگ به جسمی دیگر و بازگشت دوباره به دنیاست. در تاریخ تصوف اسلامی ، به سبب خلط اولیه معنای حلول و تناسخ و قوّت بحث حلول در میان صوفیه، بحث از تناسخ اهمیت داشته است.
اصطلاحاتی از قبیل حلول، تمثل، تقمص و رجعت که در کلمات تناسخیه دیده می شود، به معانی عام تر و گاه متفاوتی در ادبیات تصوف نیز به چشم می خورد، همچنان که اسیری لاهیجی مسخ، فسخ و رسخ را از اقسام اعتقاد به حلول برشمرده است.
محمد اسیری لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ج۱، ص۵۵۱، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۸ش.
علی بن عثمان هجویری (متوفی قرن پنجم) در کشف المحجوب
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، ج۱، ص۳۳۴، چاپ و ژوکوفسکی، لنینگراد ۱۹۲۶، چاپ افست تهران ۱۳۷۶ش.
طبعاً به سبب رواج عقیده به تناسخ، صوفیان مسلمان با این عقیده و انواع آن آشنایی داشته اند. بخصوص مفهوم دینی مسخ در میان ایشان متداول بوده که آن را با آموزه تجسم اعمال و خُلقیات بویژه در باطن افراد مرتبط کرده اند.
اسماعیل بن محمد مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، ج۲، ص۵۱۵، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۶ ش.
...

[ویکی فقه] تناسخ (دیدگاه فلاسفه). تناسخ به معنی باطل کردن، متداول کردن و پی در پی آمدن است. اما در اصطلاح فلسفی عبارتست از انتقال نفوس اشقیا است بعد از فساد ابدان انسانی به ابدان دیگر که مناسب آن ابدان است در اخلاق و افعال. برخی از متفکران اسلامی از جمله محمد بن زکریای رازی به تناسخ باور داشتند اما غالب متفکران و فلاسفه اسلامی این باور را نادرست می دانند و با ادله عقلی و روایی آن را ابطال می کنند.
تناسخ در فلسفه، به معنای انتقال روح از جسمی پس از مرگ به جسمی دیگر و بازگشت دوباره به دنیاست. برخی از متفکران اسلامی از جمله محمد بن زکریای رازی به تناسخ باور داشتند اما غالب متفکران و فلاسفه اسلامی این باور را نادرست می دانند و با ادله عقلی و روایی آن را ابطال می کنند. تناسخ در تاریخ فلسفه اسلامی چهره دیگری به خود می گیرد. وجود فیلسوفانِ معتقد یا متمایل به تناسخ از سویی به عمق بحث و ادله آن می افزاید و از سوی دیگر به رونق ادلۀ نقض آن کمک می کند، چنانکه هر فیلسوفی مطابق نظام فلسفی خاص خود استدلال هایی در رد آن می آورد. همچنین به سبب دادوستدهای فلسفه و کلام، مباحث فلاسفه بر دیدگاه های متکلمان هم اثر می گذارد. دیدگاه فلاسفه در تناسخ بدین شرح هست:
← محمد بن زکریا رازی
(۱) علی ابن حزم، الفصل، بیروت، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.(۲) احمد احسایی، شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، به کوشش عبدالرضا ابراهیمی، کرمان، ۱۳۵۵ش.(۳) احمد احسایی، شرح العرشیه، کرمان، ۱۳۶۴ش.(۴) ملاهادی سبزواری، اسرار الحکم، به کوشش ج م فرزاد، تهران، ۱۳۶۱ش.(۵) صدرالدین شیرازی، الاسفار الاربعة، قم، ۱۳۷۸-۱۳۸۹ق.(۶) صدرالدین شیرازی، الشواهد الربوبیة، به کوشش جلال الدین آشتیانی، تهران، ۱۳۶۰ش.(۷) صدرالدین شیرازی، المبدأ و المعاد، به کوشش جلال الدین آشتیانی، تهران، ۱۳۵۴ش.(۸) محمود شبستری، مجموعۀ آثار، به کوشش صمد موحد، تهران، ۱۳۶۵ش.(۹) محمود قطب الدین شیرازی، درة التاج، به کوشش محمد مشکوٰة، تهران، ۱۳۶۵ش.(۱۰) مسعود تفتازانی، شرح المقاصد، به کوشش عبدالرحمان عمیره، قاهره، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.(۱۱) زابینه اشمیتکه، «نظریۀ تناسخ نفس از نظر شهاب الدین سهروردی و پیروانش»، مجموعۀ مقالات همایش جهانی حکیم ملاصدرا، تهران، ۱۳۸۰ش.(۱۲) یحیی سهروردی، «الواح عمادی»، «پرتونامه»، «التلویحات»، «حکمة الاشراق»، «المشارع و المطارحات»، «المقاومات»، «یزدان شناخت»، مجموعۀ مصنفات، به کوشش هانری کربن، تهران، ۱۳۵۵ش.(۱۳) رسائل اخوان الصفا، بیروت، ۱۹۵۷م.(۱۴) سعد ابن کمونه، «کلمات وجیزه» (نک : مل ، پورجوادی).(۱۵) فارابی، آراء اهل المدینة الفاضلة، به کوشش البیر نصری نادر، بیروت، ۱۹۸۲م.(۱۶) فخرالدین رازی، المطالب العالیة، به کوشش احمد حجازی سقا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.(۱۷) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، ۱۴۰۴ق.(۱۸) محمد بن زکریا رازی، «السیرة الفلسفیة»، «النفس و العالم»، رسائل فلسفیة، به کوشش پاول کراوس، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.(۱۹) احمد ابوحاتم رازی، اعلام النبوة، به کوشش صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، تهران، ۱۳۵۶ش.(۲۰) احمد حمیدالدین کرمانی، الاقوال الذهبیة، به کوشش مصطفی غالب، بیروت، ۱۹۷۷م.(۲۱) ناصرخسرو، زاد المسافرین، تهران، کتابفروشی محمودی.(۲۲) صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، به کوشش لویس شیخو، بیروت، ۱۹۱۲م.(۲۳) ابوریحان بیرونی، رسالة فـی فهرست کتب الرازی، به کوشش پاول کراوس، پاریس، ۱۹۳۶م.(۲۴) علی مسعودی، التنبیه و الاشراف، به کوشش ابوالقاسم پاینده، تهران، ۱۳۶۵ش.

[ویکی فقه] تناسخ (دیدگاه متکلمان). تناسخ به معنای انتقال روح از جسمی پس از مرگ به جسمی دیگر و بازگشت دوباره به دنیاست. بحث تناسخ در میان متکلمان، در شمار مباحث جدّی درون کلامی مطرح نبوده و بعدها با رواج و قدرت گرفتن این عقیده بتدریج آرای تناسخیه مورد بحث قرار گرفته است، تا جایی که سرانجام در هر کتاب کلامی ، فصلی به رد تناسخ اختصاص یافته است.
اعتقاد به تناسخ در نظر عموم متکلمان مسلمان با آن که لزوماً به معنی نفی مطلق معاد نیست، اصل وعد و وعید را به چالش می کشد. مبنای دیدگاه های اقلیت طرف دار تناسخ که احمد بن حائط معتزلی (د ۲۳۲ق/۸۴۷م) مهم ترین نمایندۀ آن به شمار می رود، بر اصالت روح قرار دارد، بدین معنا که مخاطب امر و نهی الهی چیزی جز روح نیست. در این صورت کالبدها و اجساد موجودات زنده مخاطب تکلیف الٰهی قرار نمی گیرند و بدین گونه، روح می تواند در کالبدهای بی شمار ظاهر شود.
عبدالقاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ص۱۶۴، به کوشش محمدزاهد کوثری، قاهره، ۱۳۶۷ق/۱۹۴۸م.
برخورد غالب متکلمان اهل سنت با مسئلۀ تناسخ بین سکوت تا ردیه نویسی جای می گیرد و کمتر به ادله و نقد آن ها توجه شده است. بنابر گزارش ابن ندیم، حسن بن موسی نوبختی اثری مستقل در رد تناسخیه داشته است.
عبدالملک جوینی، الارشاد، ج۱، ص۲۲۵، به کوشش اسعد تمیم، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
متکلمان امامیه غالباً به طرح ادله و نقد تناسخیه پرداخته اند. ابوجعفر ابن بابویه در عین پذیرش خلق ارواح پیش از اجساد، تأکید می کند که روح تنها یک بار به بدن تعلق می گیرد. از نظر او اعتقاد به تناسخ به معنی انکار بهشت و دوزخ است.
محمد ابن بابویه، الاعتقادات، ج۱، ص۳۵، به کوشش عصام عبدالسید، قم، ۱۳۷۱ش/۱۴۱۳ق.
...

[ویکی فقه] تناسخ (دیدگاه مفسران). در قرآن واژه تناسخ یا واژه ای مترادف با آن نیامده است، اما آیاتی دالّ بر مسخ شدن اقوام گناهکار به صورت بوزینه و خوک وجود دارد که بعضی معتقدان به تناسخ به آن ها متوسل شده اند، هر چند در تفاسیر، تناسخ مطلقاً نفی شده است.
واژه عربی تناسخ در لغت و اصطلاح بدین معناست:
← لغوی
البته تناسخ مصطلح غیر از مسئله «ادوار و اکوار هزارگانی» است که جمعی از منجمان و فلاسفه ایرانی، یونانی، بابلی و هندی، به ویژه حکمای خسروانی مانند شیخ اشراق به آن اعتقاد داشتند و بر اساس آن پس از هر دوره ای همه اوضاع جهانی تجدید می شود، گرچه می توان گفت این هم نوعی تناسخ است.
محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل والنحل، ج۲، ص۶۰۶، (م. ۵۴۸ ق.)، به کوشش سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه.
مدافعان تناسخ غالباً به چند آیۀ قرآنی تمسک جسته اند. همچنین برخی احادیث مؤیّد اعتقاد تناسخیه به ویژه غلات شیعه قلمداد شده است.
قاضی عبدالجبار، المغنی، ج۱۳، ص۴۲۹-۴۳۰، به کوشش ابراهیم مدکور و دیگران، قاهره، ۱۳۸۲-۱۳۸۵ق/۱۹۶۲-۱۹۶۵م.
...

[ویکی فقه] تناسخ (فلسفه). تناسخ به معنی باطل کردن، متداول کردن و پی در پی آمدن است. اما در اصطلاح فلسفی عبارتست از انتقال نفوس اشقیا است بعد از فساد ابدان انسانی به ابدان دیگر که مناسب آن ابدان است در اخلاق و افعال. طایفه ای از حکما نیز که به تناسخیه معروف شده اند معتقد بودند که نفوس موجودات دارای جرم و ماده، دائما از یک بدن به بدن دیگر انتقال می یابد و خلاصی آن به عالم نور و خارج شدن از عالم ماده برای آن ممکن نیست.
قائلان به تناسخ که غالبا از حکمای چین و هند و بابل و مصر و ایران و یونان بوده اند معتقد بودند که نفوس، به نحو کلی و به طور تام و تمام از ماده مجرد نمی شوند و به فعلیت تمام نمی رسند و جهت تعلق و انتقال در آنان به کلی از بین نمی رود و بعد از موت به بدن دیگر منتقل می شوند. بر اساس این اعتقاد ، روح مرده وارد بدن موجودی برتر یا پست تر از آن می شود تا در ازای رفتار صاحبش که اکنون فوت کرده است، عذاب بیند یا نعمت یابد. معنی این سخن این است که یک نفس می تواند وارد بدنهای متعددی، چه بدن انسان، چه حیوان و چه گیاه ، شود. غرض از این تناسخ و ورود به بدن های متعدد این است که نفس رنج بیند و آزموده شود تا بدین وسیله نقص آن به کمال مبدل گردد و از تعلق به بدن ها مجرد شود.
اقوال در تناسخ
قائلین به تناسخ، هر گروه به صورت یا صور مختلفی از آن معتقد بوده اند و لذا انواع و اقسام مختلفی از آن مطرح گردیده است، و هر کدام از این گروه ها قائل به یکی از این اقسام شده اند. از جمله این مراتب و صورتها عبارتند از: ۱- انتقال نفوس انسانی به اجساد و حیواناتی که از لحاظ اخلاقی و صفات دیگر مناسب با آن باشد. ۲- انتقال نفوس ناطقه انسانی به ابدان انسانهای دیگر. ۳- انتقال نفوس انسانی به اجسام نباتی. ۴- انتقال نفس انسانی به جمادات. ۵- انتقال نفس به صورت صعودی از نبات به حیوان و به انسان . ۶- انتقال به طریق نزول، یعنی از عقول و مفارقات به انسان و از انسان به حیوان و از حیوان به نبات. ۷- انتقال به ابدان برزخی (البته این برزخ، غیر از برزخی است که واسطه میان مفارقات و اجسام است. ۸- انتقال به اجرام فلکی. ۹- انتقال نفوس اشقیاء به اجساد حیوانات و انسانهای صالح. ۱۰- انتقال نفوس انسانهایی که در علم و عمل به حد کمال رسیده اند، به موجودات مفارقات و عقول و انتقال نفوس انسانهای ناقص و متوسط در سعادت و شقاوت به ابدان انسانها. ۱۱. ملاصدرا نوعی از تناسخ را قبول دارد که عبارتست انتقال نفوس ناطقه در جهان دیگر به بدن هایی که مناسب با ملکات نفسانی آنها در دنیا است. البته این بدنها، در حقیقت آن بدن هایی هستند که خود انسان در دنیا، از مجموع ملکات فاضله و یا رذیله ساخته است نه آنکه ابدان دیگری باشد. ۱۲. صابئیان و سریانیان معتدند که هر صنفی از اصناف خلق و خوی انسانی در نوعی یا انواعی از حیوانات موجود است که در هنگام نقل نفوس رعایت تناسب خواهد شد؛ از جمله شجاعت در شیر، بی باکی در گرگ ، حیله در روباه ، حرص در خنزیر، سلامت در الاغ ، ذلت در شتر، سهو در وزغ، لجاجت در مگس، ولع در میمون، ظلم در مار ، سرقت در عقعق، ربودن در باز، بیتابی در خرگوش ، فراموشی در طاوس، حیله در کلاغ، نسیان در موش و احتکار در مورچه.
مبنای اعتقاد به تناسخ
حکمای قدیم شرق و غرب و افلاطون و همچنین حکمای مشاء همگی بر این رای اتفاق نظر دارند که نفوس افراد صالح، بعد از مفارقت از بدن، به شرطی که به کمال علمی و عملی خود رسیده و علاقه عالم برزخ در آنها به کلی قطع گشته باشد، به عالم انوار، رجوع می کند و در آن عالم نور و سرور، تا ابد از لذات عقلیه بهره مند می گردد. اما آنچه محل اختلاف است، سرنوشت نفوس ناقصان و اشقیا و کسانی که در سعادت و شقاوت در حد وسط قرار دارند، است. بر طبق رای حکمای مشاء، نفوس اشقیایی که شقاوت آنها ناشی از جهلشان بوده باشد. دو دسته اند؛ گروهی که به جهل مرکب مبتلا نشده باشند و دارای جهل بسیط باشند و به جهل خود اعتراف داشته اند بعد از مدتی طولانی، سرگردانی و حیرت بالاخره نجات می یابد و به عالم عقول (انوار) برمی گردند، ولی نفوس مبتلا به جهل مرکب ، هرگز خلاصی ندارند؛ زیرا تنها راهی که حکما برای نجات نفوس اشقیا یافته اند تناسخ است، و تناسخ هم نزد حکمای مشاء محال است، ولی عده ای از حکمای مشرق از جمله بوذاسف ( قطب الدین شیرازی شارح حکمة الاشراق گفته است که بوذاسف فیلسوفی تناسخی از سرزمین هند بوده است و بعضی گفته اند که او اهل بابل قدیم بوده، و وقوع طوفان در سرزمینش را پیش بینی کرده است، اما محمد شریف نظام الدین هروی ، شارح دیگر حکمة الاشراق که خود مطلب فوق را نقل کرده می گوید: گمان نمی کنم که او از حکمای هند بوده باشد. مگر اینکه بگوییم که او مخالف با جمهوری حکمای هند بوده است، زیرا علمای هند قائل به انتقال نفس از انسان به حیوان و از حیوان به انسان بوده اند، در حالی که بوذاسف تنها قائل به انتقال از انسان به حیوان بوده است.) و حکمای قبل از او و همچنین افلاطون و عده ای از حکمای قدیم یونان معتقدند که نفوس اشقیا بالاخره پس از تحمل مکافات و با پشت سر گذاشتن مشقات و مرارات فراوان، مهذب می شوند و از این دار فانی قطع علاقه می کنند و به عالم خود برمی گردند، ولی این میسر نیست جز از طریق تناسخ و بدین گونه این گروه قائل به تناسخ گشتند، اما در امکان انتقال بدن انسان به بدن انسانی دیگر اختلاف نظر دارند و به طوایفی تقسیم شده اند.
اقسام تناسخ
...