خط کوفی

اسم من به خط کوفی
امیرمهدی پسندیده

کوفی بناایی

به خط کوفی بنایی

خط کوفی نام خطی از خطوط اسلامی است که منسوب به شهر کوفه بوده و گفته می شود که در آنجا شکل گرفته و توسعه یافته است. نخستین نسخه های قرآن با این خط نوشته می شد. از سده سوم هجری به بعد با فراگیر شدن خط نسخ و دیگر دبیره های نوآوری شده به تدریج کاربرد خط کوفی کمتر شد تا اینکه پس از سده پنجم هجری تقریباً کنار گذاشته شد و دیگر آن همه گیری پیشین را نداشت و بیشتر کاربرد تزپینی و محدود یافت.
مشخصات
خط کوفی بیشتر متشکل از خطوط مستقیم و زاویه دار است و کمتر انحنا یا دور در آن مشاهده می شود، اغلب شیوه های نگارش این خط با حرکت های عمودی و افقی ممتد و بلندی همراه است. هرچند در نسخه های متاخر این خط نقطه گذاری و اعراب دیده می شود اما در بیشتر متونی که به این خط در سده های نخست اسلامی نوشته شده نقطه های برای نشان دادن حرکت های حروف ( زیر و زبر ) آمده و اثری از نقطه ها برای تفکیک حروف مشابه نیست.


خط کوفی اولیه مربوط به سده اول یا دوم هجری/هفتم یا هشتم میلادی


قرآن آبی، بخشی از سوره فاطر، کوفی ساده بر روی پوست، سده ۱۰ و یا ۱۱ م
تاریخچه
هرچند قدیمی ترین نمونه های باقی مانده از قرآن با خطوطی ابتدایی و تکامل نیافته نگارش شده اند اما تقریبا می توان گفت همزمان با ظهور اسلام، خط کوفی هم شکل گرفت و قرآن با خط کوفی نوشته شد و بعدها با سوادآموزی یاران و شاگردان محمد این خط وسعت یافت.
در سده های اولیه اسلامی در پی نیاز به داشتن خطی منزه که بتوان آن را بدون غلط خواند خط کوفی مراحل تکامل را به سرعت طی کرد. خط یا دبیره عربی و به تبع آن خط کوفی که رسمی ترین و سازمان یافته ترین شیوه نگارش این خط بود اصلاحات و ابداعاتی را در کمتر از دو سده تجربه کرد تا به خطی کامل برای ثبت قرآن و سایر موتون تبدیل شود. البته این تغییرات با مخالفت هایی نیز مواجه بود و گروهی معتقد بودند که باید قرآن همچنان به همان شکل زمان محمد نوشته شود. اما سرانجام نیاز شدید به خطی بر اساس قاعده و نظم آسان بر نظر محافظه کاران پیروز شد.
در ابتدا برای صحیح ادا کردن متون نوشته شده و تشخیص حرکات حروف ( زیر و زبر ) ، نقاطی درشت و مدور را به کار گرفتند که اغلب با رنگ قرمز و گاه سبز، در کنار حروف سیاه درج می شد. این ابتکار توسط ابوالاسود دوئلی ( درگذشت ۶۹ ه‍. ق ) انجام پذیرفت. به این شکل که یک نقطه در بالای حرف به جای زبر، یک نقطه در زیر حرف به جای زیر، یک نقطه جلوی حرف به جای پیش و دو نقطه روی یکدیگر به جای تنوین به کار می رفت.
با وجود این هنوز کوفی برای خواندن بدون غلط، به ویژه برای کسانی که عربی زبان مادی آن ها نبود کافی به نظر نمی رسید چرا که هنوز هم تفاوت بین حروف مشابه مانند ب‍، ت‍، ث‍، ج، ح، خ، د، ذ، ر، ز، س، ش، ق، ف و مانند آنها خواندن متن را دشوار می کرد. این مشکل با ابتکار "یحیی بن یعم" حل شد که بر روی حروف نقطه گذاری کرد و برای تمایز این نقطه ها از نقطه هایی که پیش از آن برای زیر و زبر به کار می رفت قرار شد که این نقطه ها با دوایر کوچک و یا خطوط مورب نازک به رنگ سیاه گذارده شوند، افزون بر این ترتیب حروف نیز دستخوش تغییر شد و حروف الفبا بر مبنای ابتثی ( ا، ب، ت، ث٬ . . . ) منظم شد. سپس "خلیل ابن احـــمد فراهیدی" ) 170 - 100ه‍. ق ) علایمی را شامل فتحه، ضمه، کسره، سکون، تشدید، مد، همزه و تنوین پیشنهاد کرد. هرچند کتابت قرآن به صورت اولیه و بدون اعراب و اعجام و یا با نقطه های ابوالاسودی تا سده ششم نیز کم و بیش به چشم می خورد این ابتکارات در سرتاسر سرزمین های اسلامی به سرعت همه گیر شد.
با گذشت زمان و به ویژه پس از سده پنجم هجری کاربرد نوشتاری و کتابت کوفی به خطوط نسخ و محقق واگذار گردید و خط ثلث نیز در کتیبه نگاری گوی سبقت را از کوفی ربود.
خط کوفی از حالت ساده و بی پیرایه اولیه درآمد و با انواع گل و برگ و تصاویر انسان و حیوان عجین شد و به عنوان عاملی تزیینی رخ نمود. خط کوفی در هنرهای صناعی مانند پارچه بافی، شیشه گری، فلزکاری، سفال گری، و در معماری و هنرهای وابسته به آن مانند آجر کاری، کاشی کاری کاربرد خود را حفظ کرد.
انواع خط کوفی
با گسترش اسلام و کشورگشایی مسلمانان خط کوفی به عنوان خط عمومی اسلام به شرق و غرب سرزمین های اسلامی راه یافت و با ورود به هر سرزمینی، این خط تحت تأثیر فرهنگ و تمدن آنجا تغییراتی پذیرفت و به خط محلی آن سرزمین یا شهر مشهور شد. افزون بر آن با گسترش خطوطی چون نسخ و محقق کاربرد کوفی برای نگارش متن قرآن کاهش پیدا کرد و بیشتر برای کتیبه های تزیینی در سرلوح کتاب ها یا بر روی بناهای مختلف به کار رفت. آمیختگی این خط با تزیینات گیاهی و اسلیمی به ویژه در دوران سلجوقی و همچنین ترکیب با معماری و شیوه های آجرچینی شیوه های بسیار متنوعی را به وجود آورد. از این رو تنوع در خط کوفی در بین تمام خطوط جهان بی نظیر است.
جالب است که دانشمندی چون ابوجیان توحیدی در اوایل سده یازدهم میلادی/پنجم هجری هنوز از ۱۲ شکل عمدهٔ خط کوفی یاد می کند که بسیاری از آنها نام خود را از مکان هایی که در آنجا به کار رفته گرفته اند
تقسیم خط کوفی از نظر شیوه نگارش
به طور کلی شیوه های نگارش خط کوفی را می توان به دو شیوه و یا شاخه بزرگ مشرقی و مغربی تقسیم کرد:


کوفی مغربی؛ برگی از قرآن؛ بخشی از سوره مائده؛ مربوط به سده ۱۱ م.
کوفی مغربی
خط کوفی مغربی خطی است مشتق شده از کوفی قدیم، قدیمی ترین نمونه از این نوع خط مربوط به اواخر سده سوم هجری است که به شیوه قیروانی نوشته شده است. خط قیروانی ظاهری هندسی دارد به ویژه به حالت مستطیل و زاویه دار نوشته می شود. از میان شاخه های خط کوفی مغربی، خط تونسی نزدیک ترین آن ها به شیوه های خط مشرقی این خط است. اختلافی که بین کوفی مشرقی و مغربی وجود دارد در دو عامل خلاصه می شود، یکی در طرز نوشتن دو حرف "ف و ق" و عامل دوم در به کار گرفتن ردیف الفبایی.