جام، یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان بزرگ؛ که در منابع مختلف از شهر بوزجان یا بوژگان به عنوان قصبه یا شهر مرکزی این ولایت، یاد شده است. این ولایت در مسیر جاده نیشابور و هرات قرار داشته و از موقعیت ارتباطی خوبی، برخوردار بوده است. دانشوران بسیاری از این ولایت برخاسته اند که از آنها در منابع مختلف تاریخی و رجالی یاد شده است. ولایت جام را در جغرافیای امروز، به شهرستان تربت جام در استان خراسان رضوی ایران و حدی از نواحی پیرامون آن، مطابقت داده اند.
«احسن التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
«احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، شهاب الدین اب عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت:دار صادر، ۱۹۷۷م.
«الانساب»، ابی سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، قاهره: مکتبة ابن التمیمیة، ۱۹۸۰م.
«اللباب فی تهذیب الانساب»، عزالدین ابن الاثیر الجزری، بیروت: دار صادر، ۱۹۸۰م.
«تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
«دانشنامه جهان اسلام»، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، تهران، ۱۳۸۶.
«صورة الارض»، تألیف ابی القاسم ابن حوقل النصیبی، بیروت: دارصادر، ۱۹۳۸م.
«کتاب البلدان»، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح الکاتب المعروف بالیعقوبی، لیدن: بریل، ۱۸۶۰م.
«مسالک و ممالک»، تصنیف ابن خردادبه، ترجمه سعید خاکرند، تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، ۱۳۷۱.
«معجم البلدان»، شهاب الدین ابی عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م.
نام این ولایت؛ در الانساب سمعانی و اللباب ابن اثیر و احسن التقاسیم مقدسی به صورت جَام؛ در مسللک و ممالک ابن خردادبه و معجم البلدان یاقوت حموی، به صورت زام ثبت شده؛ و یعقوبی در البلدان؛ طبسین و قوهستان و نسا و ابیورد و ابرشهر و «جام» و طوس و … را در زمره کوره ها (ناحیه ها) ی نیشابور، برشمرده است. یاقوت حموی، دربارهٔ این ولایت و وجه تسمیه آن نوشته است: زَام، یکی از نواحی مشهور نیشابور است که قصبه (شهر مرکزی) آن، بوزجان می باشد. به این ولایت، «جام» می گویند که به خاطر سبزی گرداگرد (مدورش) شبیه به جام شیشه است؛ همچون جامی در سبزه سازی مدوّر.
جام؛ یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان؛ ابوعبدالله حاکم، جام را همراه با باخرز (ولایت جام و باخرز)، به عنوان یکی از ولایت های دوازده گانه نیشابور برشمرده است. اما سمعانی، آنها را دو قصبه معروف از ناحیه نیشابور دانسته است. یاقوت حموی، با اشاره به گفته سمعانی، جام و باخرز را دو ولایت مستقل به شمار آورده. پیش از یاقوت، ابن خردادبه (قرن سوم هجری)؛ زام و باخرز را به صورت جداگانه در ردیف شهرهای نیشابور آورده است. یاقوت؛ بوزجان را قصبه (شهر مرکز) این ولایت ذکر کرده و به نقل از ابوالحسن بیهقی، تعداد آبادی های این ولایت را مشتمل بر یکصد و هشتاد قریه دانسته است. محمد مقدسی در احسن التقاسیم به وسعت ولایت جام اشاره نموده و همچنین بوزجان را شهر این ولایت نام برده، ضمن اینکه بوزجان را قصر ربع نیشابور نیز دانسته است. او بوزجان را کاخ با شهرکی بزرگ، معرفی کرده و فاصله این شهر را تا مالن (مرکز ولایت باخرز)، دو مرحله ذکر نموده است. بوزجان، از شهرهای واقع در مسیر جاده نیشابور به پوشنگ (فوشنج) و هرات، بوده. ابن حوقل، در صورةالارض نوشته است: از نیشابور تا بوزجان، چهار مرحله (واحد مسافت شمار قدیم) است و از بوزجان تا بوسنج (فوشنج= پوشنگ)، چهار مرحله؛ و از بوسنج تا هرات، یک مرحله است.
از ولایت جام و مرکز آن، شهر بوزجان، عالمان بسیاری برخاسته اند. از این جمله اند: ابومنصور احمد بن محمد بن حمدون بن مرداس فقیه بوزجانی (متوفی ۳۸۶ هجری)، ابوالحسن محمد بن حسن بن عنسبه بن ابراهیم بن علویه بن نعیم بوزجانی، ابولیث مذکور بن حارث نیشابوری بوزجانی، احمد بن نصر بوزجانی و ابوجعفر محمد بن موسی زامی (ادیب، نحوی، شاعر). در تاریخ نیشابور الحاکم نیز از سه تن از دانشوران این ولایت که مقیم نیشابور بوده اند نام برده شده است: احمد بن نصر بوزجانی، شداد بن احمد بوزجانی، مذکور بن حارث بوزجانی.
«احسن التقاسیم فی معرفةالاقالیم»، تألیف ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، ۱۳۶۱.
«احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم»، شهاب الدین اب عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت:دار صادر، ۱۹۷۷م.
«الانساب»، ابی سعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی السمعانی، قاهره: مکتبة ابن التمیمیة، ۱۹۸۰م.
«اللباب فی تهذیب الانساب»، عزالدین ابن الاثیر الجزری، بیروت: دار صادر، ۱۹۸۰م.
«تاریخ نیشابور»، ابوعبدالله حاکم نیشابوری، ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری، با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: آگه، ۱۳۷۵.
«دانشنامه جهان اسلام»، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، تهران، ۱۳۸۶.
«صورة الارض»، تألیف ابی القاسم ابن حوقل النصیبی، بیروت: دارصادر، ۱۹۳۸م.
«کتاب البلدان»، احمد بن ابی یعقوب ابن واضح الکاتب المعروف بالیعقوبی، لیدن: بریل، ۱۸۶۰م.
«مسالک و ممالک»، تصنیف ابن خردادبه، ترجمه سعید خاکرند، تهران: مؤسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل، ۱۳۷۱.
«معجم البلدان»، شهاب الدین ابی عبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی الرومی البغدادی، بیروت: دار صادر، ۱۹۷۷م.
نام این ولایت؛ در الانساب سمعانی و اللباب ابن اثیر و احسن التقاسیم مقدسی به صورت جَام؛ در مسللک و ممالک ابن خردادبه و معجم البلدان یاقوت حموی، به صورت زام ثبت شده؛ و یعقوبی در البلدان؛ طبسین و قوهستان و نسا و ابیورد و ابرشهر و «جام» و طوس و … را در زمره کوره ها (ناحیه ها) ی نیشابور، برشمرده است. یاقوت حموی، دربارهٔ این ولایت و وجه تسمیه آن نوشته است: زَام، یکی از نواحی مشهور نیشابور است که قصبه (شهر مرکزی) آن، بوزجان می باشد. به این ولایت، «جام» می گویند که به خاطر سبزی گرداگرد (مدورش) شبیه به جام شیشه است؛ همچون جامی در سبزه سازی مدوّر.
جام؛ یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان؛ ابوعبدالله حاکم، جام را همراه با باخرز (ولایت جام و باخرز)، به عنوان یکی از ولایت های دوازده گانه نیشابور برشمرده است. اما سمعانی، آنها را دو قصبه معروف از ناحیه نیشابور دانسته است. یاقوت حموی، با اشاره به گفته سمعانی، جام و باخرز را دو ولایت مستقل به شمار آورده. پیش از یاقوت، ابن خردادبه (قرن سوم هجری)؛ زام و باخرز را به صورت جداگانه در ردیف شهرهای نیشابور آورده است. یاقوت؛ بوزجان را قصبه (شهر مرکز) این ولایت ذکر کرده و به نقل از ابوالحسن بیهقی، تعداد آبادی های این ولایت را مشتمل بر یکصد و هشتاد قریه دانسته است. محمد مقدسی در احسن التقاسیم به وسعت ولایت جام اشاره نموده و همچنین بوزجان را شهر این ولایت نام برده، ضمن اینکه بوزجان را قصر ربع نیشابور نیز دانسته است. او بوزجان را کاخ با شهرکی بزرگ، معرفی کرده و فاصله این شهر را تا مالن (مرکز ولایت باخرز)، دو مرحله ذکر نموده است. بوزجان، از شهرهای واقع در مسیر جاده نیشابور به پوشنگ (فوشنج) و هرات، بوده. ابن حوقل، در صورةالارض نوشته است: از نیشابور تا بوزجان، چهار مرحله (واحد مسافت شمار قدیم) است و از بوزجان تا بوسنج (فوشنج= پوشنگ)، چهار مرحله؛ و از بوسنج تا هرات، یک مرحله است.
از ولایت جام و مرکز آن، شهر بوزجان، عالمان بسیاری برخاسته اند. از این جمله اند: ابومنصور احمد بن محمد بن حمدون بن مرداس فقیه بوزجانی (متوفی ۳۸۶ هجری)، ابوالحسن محمد بن حسن بن عنسبه بن ابراهیم بن علویه بن نعیم بوزجانی، ابولیث مذکور بن حارث نیشابوری بوزجانی، احمد بن نصر بوزجانی و ابوجعفر محمد بن موسی زامی (ادیب، نحوی، شاعر). در تاریخ نیشابور الحاکم نیز از سه تن از دانشوران این ولایت که مقیم نیشابور بوده اند نام برده شده است: احمد بن نصر بوزجانی، شداد بن احمد بوزجانی، مذکور بن حارث بوزجانی.
wiki: ولایت جام