اِحْیاءُ عُلوم ِالدّین ، مشهور به احیاءالعلوم ، مهم ترین وجامع ترین و بلندترین و پرآوازه ترین کتاب ابوحامد محمد بن محمد غزالی طوسی (۴۵۰- ۵۰۵ق /۱۰۵۸-۱۱۱۱م ) می باشد.
احیاء علوم الدین را در دوران کناره گیری از تدریس در نظامیه بغداد ، و پس از بروز دگرگونی های روحی و شکوک و شوریدگی های فکری ، و بر اثر برگزیدن طریق مجاهده و ترک مجادله ، و در ایام سفر و اقامت چند ساله به شام و قدس و حجاز به رشته نگارش کشیده است و حاصل مراقبات صوفیانه و مطالعات عالمانه خود را در آن به ودیعت نهاده است .
غزالی نخست نزد احمد رادکانی در طوس ، و سپس نزد ابونصر اسماعیلی از دعات اسماعیلیه ، در جرجان علم آموزی کرد
سبکی ، عبدالوهاب ، طبقات الشافعیة الکبری ، ج۶، ص۱۹۵، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی ،
، ۱۳۸۸ق /۱۹۶۸م .
احیاء علوم الدین کارنامه عظیم غزالی در دوران عزلت ، کتابی است بزرگ در حدود ۶۰۰، ۱صفحه رحلی و منقسم به ۴ بخش عبادات ، عادات ، مهلکات و منجیات ، که هر یک از این بخش ها مشتمل بر ۱۰ کتاب است بدین شرح :۱. ربع عبادات : کتاب العلم ، کتاب قواعد العقاید، کتاب اسرار الطهارة، کتاب اسرار الصلاة، کتاب اسرار الزکاة، کتاب اسرار الصوم ، کتاب اسرار الحج ، کتاب آداب تلاوة القرآن ، کتاب الاذکار و الدعوات و کتاب ترتیب الاوراد.۲. ربع عادات : کتاب آداب الاکل ، کتاب آداب النکاح ، کتاب آداب الکسب و المعاش ، کتاب الحلال و الحرام ، کتاب آداب الالفة و الاخوة، کتاب آداب العزلة، کتاب آداب السفر، کتاب آداب السماع و الوجد، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، کتاب آداب المعیشة و اخلاق النبوة.۳. ربع مهلکات : کتاب شرح عجائب القلب ، کتاب ریاضة النفس ، کتاب کسر الشهوتین (شهوة البطن و شهوة الفرج )، کتاب آفات اللسان ، کتاب ذم الغضب و الحقد و الحسد، کتاب ذم الدنیا، کتاب ذم البخل و ذم حب المال ، کتاب ذم الجاه و الریاء، کتاب ذم الکبر و العجب و کتاب ذم الغرور.۴. ربع منجیات : کتاب التوبة، کتاب الصبر و الشکر، کتاب الخوف و الرجاء، کتاب الفقر و الزهد، کتاب التوحید و التوکل ، کتاب المحبة و الشوق و الانس و الرضا، کتاب النیة و الاخلاص و الصدق ، کتاب المراقبة و المحاسبة، کتاب الفکر و کتاب ذکر الموت و ما بعده .در ربع عبادات رابطه آدمی با خالق ، و در ربع عادات روابط آدمیان با یکدیگر، و در دو ربع مهلکات و منجیات رابطه آدمی با خویشتن مورد فحص و کاوش قرار می گیرد.و چنانکه غزالی خود در مقدمه احیا می گوید، این نحوه تدوین را از کتب فقه برگرفته است - که آن ها هم منقسم بر چهار بخشند - تا رغبت فقه دوستان را در مطالعه این کتاب برانگیزد.
...
wikifeqh: سال 620ق، خدمت مؤید الملک محمد فرزند فخر الملک ابوسعید جنیدی رسیدم، إشارت فرمود که «إحیاء العلوم» را به پارسی ترجمه باید کرد تا همگنان را از آن فایده باشد؛ چه، أکثر خلق از إدراک عبارات تازی قاصرند. آن حقایق و معارف در ذات خود مشکل است. چون عسرت تازی با آن ضم شود، تعذر إدراک و تعسّر دریافت تضاعف پذیرد. چون تحریک این داعیه توفیق رحمانی و تأییدی یزدانی بود، إمتثال آن مثال و إرتسام آن إشارت واجب و لازم شناخته آمد و به جدی کامل و جهدی وافر، روی بدان آورده شد» ....
تقسیم بندی غزالی در «إحیاء العلوم» که کتاب را به چهار ربع تقسیم کرده: عبادات، عادات، مهلکات، منجیات و هر ربع آن را مشتمل بر ده کتاب قرار داده و هر کتابش را به موضوعی از مباحث دین و اخلاق و فلسفه و عرفان اسلامی مختص نموده، در ترجمه فارسی آن نیز رعایت شده است.
مترجم، پیش از شروع در ترجمه، چهار فصل را به عنوان مقدمه ذکر کرده است که عبارتند از:
فصل اول، در حمد و دعا و مدح و ثنای پادشاه اسلام؛
فصل دوم، در محامد و شمایل صاحب أجل؛
wikinoor:
قرن اخیر- به روایت مصحح مصری کتاب
المنقذ من الضلال - به زبانهای انگلیسی و فرانسه و اسپانیایی و چند زبان زنده دیگر نیز برگردانیده شده است.
۱. بزرگترین شرحی که بر احیاء غزالی نوشته اند اتحاف السادة المتقین بشرح اسرار احیاء علوم الدین نام دارد. این شرح را صاحب فرهنگ بزرگ
تاج العروس ، محمد بن محمد الحسینی الزبیدی، مشهور به مرتضی زبیدی، در سالهای ۱۷۸۶ -۱۷۸۴ -۱۲۰۱ -۱۱۹۹ م در مصر نوشته و تا کنون سه بار به چاپ رسیده است: چاپ اول در شهر «فاس» (کشور مغرب) به سال ۱۸۸۳ -۱۳۰۱ م در ۱۳ مجلد، چاپ دوم در قاهره به سال ۱۸۹۳ -۱۳۱۱ م در ۱۰ مجلد، و چاپ سوم أخیرا در بیروت افست شده است.۲. لباب احیاء علوم الدین ، تألیف
احمد غزالی (متوفی ۱۱۲۵ -۵۲۰ م).۳. منهاج القاصدین، تألیف ابن الجوزی (متوفی ۵۹۷- ۱۲۰۰ م).۴. عین العلم و زین الحلم ، تألیف محمد بن عثمان البلخی (متوفی حدود ۱۳۹۷ -۸۰۰ م).۵. روح الاحیاء، تألیف محیی الدین ابی زکریا یوسف بن محمد بن موسی الیمنی (متوفی ۱۱۶۲ -۵۵۸ م).۶. الملخص، تألیف احمد بن محمد بن قدامة المقدسی (متوفی ۱۳۴۱ -۷۴۲ م).۷. روح الاحیاء، تألیف محمد بن عبد الله الخوارزمی الشافعی (متوفی ۱۲۸۰ -۶۷۹ م).۸. المرشد الامین إلی موعظة المؤمنین من احیاء علوم الدین، تألیف جمال الدین محمد بن سعید بن صالح القاسمی الدمشقی، در ۲ مجلد، که سه بار در قاهره چاپ شده در سالهای ۱۳۳۱، ۱۳۴۲، ۱۹۲۹ -۱۳۴۸ م.۹. ذخیرة المنتهی فی علم الغیب و الخفاء، تألیف جمال الدین بن محمد الخوارزمی.۱۰. عمل العلم یا کتاب العلم و العمل، با شرحی از آخوند بن موسی الکشمیری.۱۱. احیاء الاحیاء، تألیف شمس الدین محمد بن علی البلالی (متوفی ۱۶۱۵ -۱۰۲۴ م).۱۲. المغنی عن حمل الاسفار فی الاسفار فی تخریج ما فی الاحیاء من الاخبار، تألیف عبد الرحیم بن الحسین العراقی (متوفی ۱۴۰۳ -۸۰۶ م).۱۳. المحجة البیضاء فی احیاء الاحیاء، تألیف ملا محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۶۸۰ -۱۰۹۱ م)، چاپ طهران، ۱۳۳۹.
انتقاد بر احیاء
۱. اعلام الاحیاء بأغلاط الاحیاء، تألیف أبو الفرج عبد الرحمن بن الجوزی.۲. احیاء میت الاحیاء فی الرد علی کتاب الاحیاء، که حافظ ذهبی در کتاب تاریخ الإسلام از آن یاد کرده است.۳. الضیاء المتلالی فی تعقیب الاحیاء للغزالی، تألیف محمد بن منیر الاسکندری (متوفی ۱۲۸۴ -۶۸۳ م).۴. کتاب فقهاء تلمسان، تألیف ابی زکریا القلیعی بالاسکندریة و سؤاله عن احیاء.۵. جواب ابی الفضل النحوی لفقهاء تلمسان - نسخه خطی این دو کتاب (شماره های ۴ و ۵) در شهر رباط، کتابخانه عبد الحی الکتانی موجود است (مؤلفات الغزالی).۶. الکشف و الانباء عن المترجم بالاحیاء، تألیف أبو عبد الله محمد ابن علی بن عمر ، المشهور بالمازری (متوفی ۱۱۴۱ -۵۳۶ م).۷. قاعدة فی الرد علی الغزالی فی التوکل، تألیف
ابن تیمیه ، ابو العباس تقی الدین احمد بن عبد الحلیم (متوفی ۱۳۲۷ -۷۲۸ م).
دفاع از احیاء
۱. به گفته
مرتضی زبیدی در مقدمه اتحاف، نخستین دفاع را خود غزالی از احیاء کرده است، و با نگارش کتاب الاملاء علی مشکل الاحیاء به برخی از اعتراض هایی که در زمان حیاتش مطرح شده پاسخ گفته است. نام دیگر این کتاب را الاجوبة المسکتة عن الأسئلة المبهتة ذکر کرده اند. کتاب الاملاء ... بر حاشیه اتحاف السادة، چاپ قاهره، ص ۴۱ به بعد چاپ شده است.۲. تعریف الاحیاء بفضائل الاحیاء ، تألیف عبد القادر العیدروس (متوفی ۱۶۲۸ -۱۰۳۸ م).۳. این کتاب نیز بر حاشیه اتحاف السادة چاپ قاهره و حاشیه چندین چاپ از احیاء علوم الدین مطبوع در قاهره چاپ شده است.۴. رسالة فی بیان فضل احیاء علوم الدین، از مؤلفی ناشناخته. نسخه خطی آن در کتابخانه الازهر موجود است.۵. تشیید الارکان فی لیس فی الامکان أبدع مما کان، تألیف
جلال الدین سیوطی (متوفی ۱۵۰۵ -۹۱۱ م).۶. رسالة فی الرد علی من اعترض علی الغزالی فی قوله: ان المسببات رتبت علی الاسباب، از مؤلفی ناشناخته. نسخه ای از آن در دار الکتب المصریه موجود است.
ستایشگران احیاء
...
