خیوه. [ وَ ] ( اِخ ) شهریست از جمهوری
ازبکستان که در سال 1956 م. 15400 تن جمعیت داشته است و در ناحیه
خوارزم نزدیک بیابان قراقورم بفاصله 40 کیلومتری غرب
آمودریا و 32 کیلومتری جنوب غربی ایستگاه راه آهن اورگنج قرار دارد.
محل خیوه احتمالا از پیش از اسلام مسکون و در قرن 4 هَ. ق. شهرکی از خوارزم بوده است. شیخ نجم الدین کبری در آنجا متولد شد و پس از دوره امیرتیمور خیوه بتدریج
گرگانج را تحت الشعاع قرار داد و کرسی خوارزم گردید و نام خود را بعنوان
خانات خیوه به همه آن سرزمین داد
خانات خیوه عنوان مشهور دولتی بوده است که در دهه دوم قرن دهم هجری قمری در خوارزم تشکیل شد و تا1873 م. استقلال خود را حفظ کرد و سپس تحت الحمایه روسیه گردید و تا انقلاب کبیر روسیه تابع دولت روسیه بود. سلسله اول خانهای خیوه معروف به سلسله عربشاهیه است که بوسیله ایلبارس از
خاندان شیبانی از اعقاب
جوجی خان تأسیس گردید. پس از او فرزندان او حکومت کردند تا آنکه این حکومت برافتاد و فرمانروائی خوارزم بدست ایناق بزرگ خاندان
قنقرات افتاد و اگر چه در ظاهر کسانی را از خاندان چنگیزخان بتخت خانی می نشانیدند ولی فرمانروائی اینها جز در موارد استثنائی اسمی بیش نبود. در قرن 17 م. پطر کبیر با خانات خیوه روابطی برقرار کرد ولی با حمله نادر و از بین بردن ایلبارس دوم مدتی این حکومت بدست گماشته نادر اداره میشداما این تحت الحمایگی نادر طولی نکشید و باز خانی ازخانات خیوه حاکم آنجا گردید. بعد از چندی در نتیجه ٔمهاجمات و دستبردهای ترکمانهای
یموت خیوه ویران گردید ولی در سال 1770 م. محمدامین بزرگ خاندان قنقرات ترکمانها را مقهور کرد و رونق شهر و خانات خیوه را تجدید نمود. در سال 1219 هَ. ق. ایناق وقت بنام ایلتوزر که از نوادگان محمدامین بود خود را عنوان خان داد و سلسله ایناق را تأسیس کرد و آن دومین سلسله خانهای خیوه است که تا سال 1873 م. که حکومت آنها تحت الحمایه روسیه شد دوام داشت و آنها بدینقرار است ایلتوزر ( 1219 - 1221 هَ. ق. )، محمدرحیم خان ( 1221 - 1249 هَ. ق. )، اﷲ قلی خان ( 1249 - 1258 هَ. ق. )، رحیم قلیخان ( 1258 - 1261 هَ. ق. )، ابوالغازی محمدامین خان ( 1261 - 1271 هَ. ق. )، عبداﷲخان ( 1271 - 1272 هَ. ق. )، قتلغ محمدخان ( 1272 - ؟ )، سیدمحمدخان ( 1272؟ - 1282 هَ. ق. )، سید محمدرحیم خان ( 1282 - 1290 هَ. ق. ). در دوره سیدمحمدرحیم خان روسیه لشکر عظیم بخیوه فرستاد و بدون جنگ خان خیوه تسلیم شد و سید محمدرحیم خان تا سال 1910 م. حکومت کرد ولی دست نشانده روسها بود. بعد از
انقلاب روسیه در 26 آوریل 1920 م. جمهوری خلق خوارزم تشکیل شد و خیوه جزء آن درآمد. ( از دایرة المعارف فارسی ).
