عبدالله بن عباس (مختصراً ابن عباس) ملقب به ابوالعباس، حبر الامة (دانشمند امت) یا بحر (اشاره به علم زیادش از حدیث) از بزرگترین محققان نسل اول امت اسلامی است. او پدر علم تفسیر قرآنی است. با پیدا شدن ضرورت نوشتن قرآن و تغییر و دگرگونی در ساختار امت اسلامی، یکی از مهمترین و متخصص ترین کاتبان قرآن بود که مأمور به انجام این کار شد.
عبدالله فرزند عباس بن عبدالمطلب عموی ناتنی محمد و لبابه بنت حارث، سه سال قبل از هجرت و زمانی که خاندان هاشمی در شعب ابوطالب بودند به دنیا آمد و همانند مادرش که قبل از هجرت مسلمان شده بود، مسلمان شده بود.
از دورانی جوانی، عبدالله به علم به ویژه علوم قرآنی، علاقه ای وافر نشان داد و به این فکر افتاد که با سؤال کردن از صحابه محمد، در مورد محمد اطلاعات جمع آوری کند. با وجودی که خیلی جوان بود و خیلی ها در آن دوره مشتاق فراگیری این علم بودند، در این زمینه به درجه استادی رسید. او بر مبنای علمش که تنها به حافظه متکی نبود بلکه بر کتب فراوانی استوار بود، سخنرانی ها و کلاسهایی به طور منظم در روزهای هفته تشکیل می داد. این جلسات موضوعات مختلفی داشت، مانند تفسیر قرآن، پرسشهای شرعی، غزوات محمد، تاریخ قبل از اسلام و ادبیات باستانی عرب مطرح می شد. عادت داشت که از ادبیات باستانی عرب جملاتی در توضیح و تبیین آیات قرآن بیان کند و از این رو در بین محققان عرب بسیار مورد توجه قرار گرفته است. او در بین اعراب اعتبار علمی زیادی داشت و از او درخواست می شد که در مورد مسائل شرعی فتوا دهد. مثلاً او صیغه متعه را جایز می شمرد و از آن دفاع می کرد. تفسیرهای قرآنی ابن عباس توسط شاگردان بدون واسطه اش به صورت مدون درآمد. فتواهای وی نیز جمع آوری شده است. امروزه بسیاری نسخه های خطی در مورد تفسیر منسوب به او، موجود است که البته نمی توان در مورد صحت و سقم این انتساب نظری داد، چون هنوز این موضوع مورد تحقیق قرار نگرفته است.ابن عباس علاوه بر علوم قرآنی برعلوم ریاضی، ادبیات، شعر، تاریخ، جغرافی و انساب نیز تسلط کامل داشت.
دانشنامه اسلام دربارهٔ ابن عباس می نویسد میزان تأثیرگذاری ابن عباس در سیاست و لشکر کشی های نظامی توسط برخی تاریخ نگاران مسلمان مورد بزرگ نمایی و اغراق قرار گرفته و دلیل این مطلب این است که وی جد خلفای عباسی بوده است. با این حال او در لشکرکشی های متعددی حضور داشته است، لشگرکشی به مصر بین سالهای ۱۸ تا ۲۱ هجری، لشگرکشی به آفریقا در سال ۲۷ هجری، لشگرکشی به گرگان و طبرستان در سال ۳۰ هجری، فرماندهی یکی از جناحین سپاه علی در جنگ های جمل (۳۶ هجری) و صفین (۳۷ هجری) و در دوران معاویه در سال ۴۹ هجری، لشگرکشی به قسطنطنیه به فرمان یزید و به همراه افرادی چون عبدالله بن عمر. فعالیت های مشاوره ای و دیوانی نیز از او در تاریخ ذکر شده است. ابوبکر و عمر از مشاوره های او بسیار استقبال می کردند حال آنکه علی و حسن این چنین عمل نمی کردند. با این وجود تا پیش از خلافت علی بن ابی طالب، ابن عباس چندان وارد سیاست نشد و حداکثر سه یا چهار سال فعالیت سیاسی داشت. تنها مأموریت رسمی ای که تا این دوران داشته، انتساب به سالاری حج از سوی عثمان بود، که در همان سال عثمان در مدینه تحت محاصره شورشیان قرار گرفت؛ بنابراین ابن عباس نمی توانسته در دوران قتل عثمان در مدینه بوده باشد. چند روز پس از قتل عثمان به مدینه بازگشت و با علی بیعت نمود. از آن پس عهده دار مأموریت های مهمی از سوی علی گردید و پس از فتح بصره پس از جنگ جمل در سال ۳۶ هجری، والی آنجا شد. وی پس از جنگ صفین در ۳۷ هجری، یکی از امضا کنندگان پیمان حکمیت مبنی بر حل و فصل اختلاف بین علی و معاویه به دست حکمین بود و هنگام تجمع اعتراض آمیز خوارج در حرورا، تضمین کرد که کمک کند تا حکمیت بر مبنای شرع باشد.
عبدالله فرزند عباس بن عبدالمطلب عموی ناتنی محمد و لبابه بنت حارث، سه سال قبل از هجرت و زمانی که خاندان هاشمی در شعب ابوطالب بودند به دنیا آمد و همانند مادرش که قبل از هجرت مسلمان شده بود، مسلمان شده بود.
از دورانی جوانی، عبدالله به علم به ویژه علوم قرآنی، علاقه ای وافر نشان داد و به این فکر افتاد که با سؤال کردن از صحابه محمد، در مورد محمد اطلاعات جمع آوری کند. با وجودی که خیلی جوان بود و خیلی ها در آن دوره مشتاق فراگیری این علم بودند، در این زمینه به درجه استادی رسید. او بر مبنای علمش که تنها به حافظه متکی نبود بلکه بر کتب فراوانی استوار بود، سخنرانی ها و کلاسهایی به طور منظم در روزهای هفته تشکیل می داد. این جلسات موضوعات مختلفی داشت، مانند تفسیر قرآن، پرسشهای شرعی، غزوات محمد، تاریخ قبل از اسلام و ادبیات باستانی عرب مطرح می شد. عادت داشت که از ادبیات باستانی عرب جملاتی در توضیح و تبیین آیات قرآن بیان کند و از این رو در بین محققان عرب بسیار مورد توجه قرار گرفته است. او در بین اعراب اعتبار علمی زیادی داشت و از او درخواست می شد که در مورد مسائل شرعی فتوا دهد. مثلاً او صیغه متعه را جایز می شمرد و از آن دفاع می کرد. تفسیرهای قرآنی ابن عباس توسط شاگردان بدون واسطه اش به صورت مدون درآمد. فتواهای وی نیز جمع آوری شده است. امروزه بسیاری نسخه های خطی در مورد تفسیر منسوب به او، موجود است که البته نمی توان در مورد صحت و سقم این انتساب نظری داد، چون هنوز این موضوع مورد تحقیق قرار نگرفته است.ابن عباس علاوه بر علوم قرآنی برعلوم ریاضی، ادبیات، شعر، تاریخ، جغرافی و انساب نیز تسلط کامل داشت.
دانشنامه اسلام دربارهٔ ابن عباس می نویسد میزان تأثیرگذاری ابن عباس در سیاست و لشکر کشی های نظامی توسط برخی تاریخ نگاران مسلمان مورد بزرگ نمایی و اغراق قرار گرفته و دلیل این مطلب این است که وی جد خلفای عباسی بوده است. با این حال او در لشکرکشی های متعددی حضور داشته است، لشگرکشی به مصر بین سالهای ۱۸ تا ۲۱ هجری، لشگرکشی به آفریقا در سال ۲۷ هجری، لشگرکشی به گرگان و طبرستان در سال ۳۰ هجری، فرماندهی یکی از جناحین سپاه علی در جنگ های جمل (۳۶ هجری) و صفین (۳۷ هجری) و در دوران معاویه در سال ۴۹ هجری، لشگرکشی به قسطنطنیه به فرمان یزید و به همراه افرادی چون عبدالله بن عمر. فعالیت های مشاوره ای و دیوانی نیز از او در تاریخ ذکر شده است. ابوبکر و عمر از مشاوره های او بسیار استقبال می کردند حال آنکه علی و حسن این چنین عمل نمی کردند. با این وجود تا پیش از خلافت علی بن ابی طالب، ابن عباس چندان وارد سیاست نشد و حداکثر سه یا چهار سال فعالیت سیاسی داشت. تنها مأموریت رسمی ای که تا این دوران داشته، انتساب به سالاری حج از سوی عثمان بود، که در همان سال عثمان در مدینه تحت محاصره شورشیان قرار گرفت؛ بنابراین ابن عباس نمی توانسته در دوران قتل عثمان در مدینه بوده باشد. چند روز پس از قتل عثمان به مدینه بازگشت و با علی بیعت نمود. از آن پس عهده دار مأموریت های مهمی از سوی علی گردید و پس از فتح بصره پس از جنگ جمل در سال ۳۶ هجری، والی آنجا شد. وی پس از جنگ صفین در ۳۷ هجری، یکی از امضا کنندگان پیمان حکمیت مبنی بر حل و فصل اختلاف بین علی و معاویه به دست حکمین بود و هنگام تجمع اعتراض آمیز خوارج در حرورا، تضمین کرد که کمک کند تا حکمیت بر مبنای شرع باشد.
wiki: عبدالله بن عباس