محکم و متشابه

مسئله محکم و متشابه، یکی از مسائل بحث برانگیز در علوم قرآنی است. مفاد آیه ۷ سوره آل عمران:
در کلام پیامبر اسلام: «لا تُحصی عَجائبُه و لا تُبلی غرائبه» یعنی شگفتی های قرآن هرگز تمام نمی شود و نوآوری های آن به کهنگی نمی گراید
در حدیث: «قرآن هفتاد بطن دارد»
ابن عبّاس: القرآن یُفَسِّرُهُ الزَّمان
هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ
حاکی از این است که آیات قرآن به دو دسته محکم و متشابه تقسیم می شوند و افراد مغرض یا مریض آیات متشابه را دستاویزی برای ایراد شک و شبهه در قرآن و ایجاد فتنه بین مسلمانان قرار می دهند.
قرآن دو دسته منظور دارد: یک ظاهر (منظوری که واضح است) و دیگری بطون (منظور یا منظورهایی که واضح نیستند)

مُحکَم و مُتشابه
(محکم در لغت به معنای متقن و استوار و متشابه به معنای همسانی دو چیز) این اصطلاح چندبار در قرآن به کار رفته است. در جایی همۀ آیات «محکم» (هود، ۱) و در جایی دیگر همۀ آیات را «متشابه» خوانده است که مراد از آن استوار و متقن بودن همه آیات قرآنی و همسانی آن ها در زیبایی اسلوب و قدرت خارق العادۀ بیان است. امّا در جای دیگری از قرآن، آیات به دو دسته محکم و متشابه تقسیم شده و برخی را محکم و بعضی دیگر را متشابه خوانده است (آل عمران، ۳) و سپس علاوه می نماید که کج دلان درپی فتنه جویی، به متشابهات می چسبند. در این مقام، مراد از آیۀ محکم آیه ای است که در مدلول خود محکم و استوار باشد و معنای مورد نظر آن به غیر آن اشتباه نیفتد و متشابه به خلاف آن است. موضوع آیات محکم و متشابه از بحث انگیزترین مباحث قرآنی است و در معنای آن اختلاف زیادی در میان قرآن پژوهان وجود دارد تا آن جا که اقوال مربوط به آن را نزدیک به بیست قول دانسته اند. برخی محکمات را آیاتی می دانند که معنای آن ها روشن است اما متشابهات آیاتی هستند که ظاهرشان مراد نیست و معنای واقعی آن ها را جز خدا نمی داند. این قولی است که در میان علمای اهل سنت مشهور است و نیز علمای شیعه ضمن پذیرش آن عقیده دارند که پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) نیز تأویل این آیات را می دانند. امّا تحقیق بیشتر در این زمینه نشان می دهد که اولاً در قرآن کریم آیه ای که راهی به تشخیص معنا و مدلول آن نباشد، وجود ندارد. قرآن خود را نور و هادی توصیف می کند و آن با گنگ بودن آیاتش از بیان واقعی خود سازگاری ندارد. قرآن تدبر در آیات را رافع هرگونه اختلاف قرار می دهد (نساء، ۸۲) در صورتی که آیه متشابه، چنان که لازمۀ قول یادشده است، با هیچ گونه تدبری حل نمی شود. در آیه ۷ سوره آل عمران آیات محکمات را اُمّ الکتاب توصیف نموده و مفهوم آن این است که آیات محکم مشتمل بر مهمترین مطالب و اساس قرآن اند و بقیه آیات متفرع بر آن ها هستند یعنی، آیات متشابه از لحاظ معنا به آیات محکم بر می گردند و به کمک آن هاست که باید معانی متشابهات را دریافت. پس آیات قرآنی یا بی واسطه محکم اند مانند خود محکمات، و یا با واسطه محکم اند مانند متشابهات. در روایتی از امام هشتم (ع) آمده است که در اخبار ما متشابه هست مانند متشابه قرآن، پس متشابه آن ها را به محکم آن ها برگردانید و از خود متشابه پیروی نکنید.که گمراه می شوید. از این روایت هم استفاده می شود که مفهوم متشابهات با ارجاع آن ها به محکمات روشن خواهد شد نه این که راهی برای فهم مفهوم و مراد واقعی آن ها در دسترس نباشد.

[ویکی فقه] قرآن کریم مشتمل بر محکمات و متشابهات است. محکم، کلامی است که دلالتش واضح و صریح است و از ظاهر آن، علم به مراد و مقصود حاصل می شود و اصل و اساس قرآن را تشکیل می دهد. متشابه، کلامی است که بار معانی مختلفی را دربر دارد و مقصود از آن واضح و روشن نیست، مگر با تحقیق و دقت نظر و ارجاع به محکمات.
شناخت «محکم» و «متشابه» اولین گام برای دست یابی به تفسیری صحیح می باشد. این فصل عهده دار ارائه تعریفی روشن از این دو مقوله مهم تفسیری است.
متشابهات در قرآن
قال تعالی: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلا أُولُو الألْبَابِ». خداوند، قرآن را بر تو فرستاد، بخش عمده آن را آیات محکمه تشکیل می دهد، که مرجعیت کتاب در همان آیات است. در کنار آن ها آیات متشابه نیز قرار دارد ولی کسانی که در دل هایشان کجی هست، پیوسته در پی آیات متشابه می باشند؛ زیرا فتنه جو و آشوبگر افکار و عقاید می باشند و به دنبال آن اند تا با دست یازیدن به چنین آیاتی، آن را مورد سوء استفاده قرار داده، طبق دلخواه خویش تأویل و تفسیر کنند؛ در حالی که تأویل صحیح آن را جز از راه خدایی نمی توان یافت دانشمندان راستین و استوار، از همین راه رفته چنین گویند: تمام آیات متشابه و محکم، از یک سرچشمه نشأت گرفته، پس در پشت پرده ظاهر، حقیقتی نهفته است که باید آن را یافت و عاقبت، جوینده یابنده است؛ البته این واقعیت را جز خردمندان یادآور نمی شوند.طبق این آیه کریمه، بخشی از آیات قرآن متشابه می باشد که مایه شبهه و گاه دست آویزی برای فتنه جویان گردیده است!.اکنون جای این پرسش است: چرا چنین شده و آیات متشابه کدام اند که چنین ویژگی را دارند؟در پاسخ به این سؤال، ناگزیر از مطرح نمودن مطالب زیر می باشیم:
احکام و تشابه
در این جا معنای احکام و تشابه را بررسی می کنیم:
مراد از احکام
...