مسجد جامع اصفهان

یکی از بزرگترین ، زیباترین و باشکوه ترین مساجد جهان ، مسجد جامع اصفهان است که در آن مجموعه ای از صنایع معماری و هنرهای زیبای ایران را در دوره های مختلف ، سلسله ها، پادشاهان و حکام ایران بعد از اسلام را می توان مشاهده کرد. اگرچه این مسجد مجموعه ای از سبکهای مختلف معماری و تزئیناتی چهارده قرن تاریخ دوره اسلامی ایران را دربر دارد، اما مهمترین و زیباترین بخش این مجموعه منحصر بفرد متعلق به دوره سلجوقیان است . ( کیانی : 1379، ص 58 ) ( هنرفر: 1350، ص 67 ) ( رفیعی مهرآبادی : 1352، ص 527 ) ( گدار: 1371، ص 38 )
مسجد جامع اصفهان دارای نقشه چهار ایوانی است و بنای کنونی آن شامل بخش های زیر است :
شبستان مسجد که مربوط به دوره دیلمیان است .
- گنبد معروف به خواجه نظام الملک که در فاصله سال های 465 - 485 هجری بنا شده است .
- گنبد معروف به گنبد خاکی یا تاج الملک که در سال 481 هجری ساخته شده است .
- ایوان معروف به صفه شاگرد که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره ایلخانی و صفوی قسمتهای تزئینی را به آن افزودند.
- صفّه صاحب که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره قراقویونلو و صفوی تزئینات و منار به آن افزوده شده است .
- صفّه استاد که در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی آن را با کاشی تزئین کرده اند.
- صفّه عبدالعزیز که در دوره آل مظفر تکمیل شده است .
- صفّه درویش در دوره سلجوقی ساخته شده و در دوره صفوی تزئین شده است .
- مسجد و محراب الجایتو که در سال 710 هجری به مجموعه بناهای مسجد افزوده شد.
- بناهای وسط حیاط مرکزی و حوض آن که در زمان شاه عباس ساخته شده
- سر در قدیمی مسجد جامع که تاریخ 515 هجری دارد. ( کیانی : 1379، ص 59 )
کتیبه های گنبد خاکی
کتیبه این گنبد به خط کوفی ساده از آجر به صورت برجسته است که شامل «آیه 54» از «سوره اعراف » است :
ان ربکم الذی خلق السموات و الارض فی ستة ایام ثم استوی علی العرش یغشی الیل النهار یطلبه حثیثاً و الشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره الا له الخلق و الامر تبارک الله رب العالمین .
در زوایای محوطه داخل گنبد خاکی ، به خط کوفی ساده با آجر بصورت برجسته از گوشه جنوب غربی «سوره اسراء» آیه های «78 و 79» بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم » نوشته شده است : «بسم الله الرحمن الرحیم »
اقم الصلوة لدلوک الشمس الی غسق الیل و قرء ان الفجر ان قرء ان الفجر کان مشهوداً ( 78 ) و من الیل فتهجد به نافلة لک عسی ان یبعثک ربک مقاما محمودا ( 79 )
در مدخل جنوبی گنبد و زیر هلال بزرگ کتیبه به خط کوفی ساده آجری برجسته ، که شامل «سوره آل عمران » آیه های «26 و 27» است ، دیده می شود:
«بسم الله الرحمن الرحیم . تولج الیل فی النهار و تولج النهار فی الیل و تخرج الحی من المیت و تخرج المیت من الحی و ترزق من تشاء بغیر حساب ( 27 ) لا یتخذ المؤمنون الکفرین اولیاء من دون المؤمنین و من یفعل ذلک فلیس من الله فی شی ء الا ان تتقوا منهم تقة و یحذر کم الله نفسه و الی الله المصیر ( 28 )
یک کتیبه به خط کوفی اطراف قدیمی ترین سر در مسجد جامع اصفهان در جانب شمال شرقی آن دیده می شود. این کتیبه حکایت از حریق مسجد جامع و تجدید بنای ساختمان را دارد. این کتیبه به خط کوفی ساده با آجر بصورت برجسته است که در آن «سوره بقره » آیه «114» آمده است .
داخل گنبد نظام الملک اضافات و الحاقاتی در محراب گنبد در دوره صفوی در زمان سلطنت شاه طهماسب اول صورت گرفت که همراه با آن کتیبه ای قرآنی به محراب افزودند.
این کتیبه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ ، سوره بقره آیه های 142 و 143 و 144 است . در ابتدای این کتیبه جمله «قال الله تبارک و تعالی » آمده است :
«قال الله تبارک و تعالی . سیقول السفهاء من الناس ماولیهم عن قبلتهم التی کانوا علیها قل لله المشرق و المغرب یهدی من یشاء الی صراط مستقیم ( 142 ) و کذلک جعلنکم امة وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا و ما جعلنا القبلة التی کنت علیها الا لنعلم من یتبع الرسول ممن ینقلب علی عقبیه و ان کانت لکبیرة الا علی الذین هدی الله و ما کان الله لیضیع ایمنکم ان الله بالناس لرءوف رحیم ( 143 ) قدنری تقلب و جهک فی السماء فلنولینک قبله ترضیها فول وجهک شطر المسجد الحرام و حیث ما کنتم فولوا وجوهکم شطره و ان الذین اوتوا الکتب لیعلمون انه الحق من ربهم و ما الله بغفل عما یعلمون ( 144 )
کتیبه قرآنی در بالای محراب گنبد نظام الملک در یک لوح مربع مورب به خط بنایی ساده بر زمینه گچ ، گچبری شده است . در این کتیبه تمام «سوره اخلاص » آمده است .
در ضلع شمالی محوطه زیر گنبد نظام الملک ، در طرفین شرقی و غربی مدخل آن به صفه صاحب که در شمال آن واقع شده دو لوح مربع مورب وجود دارد:
کتیبه لوح شرقی :
این کتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن سوره «اشرح » آمده است .
کتیبه لوح غربی :
این کتیبه به خط بنایی ساده گچبری شده و در آن «آیه اول تا آخر آیه چهارم » سوره «دهر» آمده است .
بین گنبد نظام الملک و چهلستون سلجوقی مجاور آن در ضلع غربی گنبد و بر روی دیوار یکی از مداخل باز و بلندی که گنبد و چهلستون مزبور را به یکدیگر متصل می نماید، لوح سنگی نصب شده ، در بالای این لوح سنگی ، لوح مستطیل شکل به خط ثلث گچبری شده که دارای کتیبه ای از «آیه 137» «سوره بقره » است و در حاشیه این لوح به خط ثلث گچبری شده «آیه 238» سوره بقره آمده است .
در سمت راست مدخلی که صفه صاحب ( ایوان جنوبی مسجد جامع ) را به قسمت جنوبی آن ( گنبد نظام الملک ) وصل می کند، دو فرمان از شاه اسمعیل و شاه طهماسب صفوی نصب شده است . در ابتدای این فرمان که به خط ثلث برجسته بر سنگ سفید است ، «آیه 59» سوره نسا آمده است : بسم الله الرحمن الرحیم . قال الله تبارک و تعالی . . . .
در گوشه فوقانی سمت راست لوح در یک شکل مربع به خط بنایی بصورت گچبری برجسته «سوره قدر» نوشته . . .