پهلو

پهلو. [ پ َ ل َ ] (اِ) شیرمرد و دلیر و مردانه بود. (لغت نامه ٔ اسدی ). مرد شجاع و دلاور. (برهان ). دلیر بمناسبت شجاعت و دلیری قوم پارت . پهلوان . گرد. گندآور. ج ، پهلوان :
چو دستور گردنکش پاک تن
چو نوش آذر آن پهلو رزم زن .

دقیقی (از شاهنامه ٔ فردوسی ).

بیارند زی پهلو نامدار
بر آن تا برآرد ز دشمن دمار.

فردوسی .

سرانجام سنگی بینداختند
جهان را ز پهلو بپرداختند.

فردوسی .

رمیدند از آن پهلو نامور
دلاوربیامد بنزدیک در.

فردوسی .

به یک هفته می بود با سوک و درد
سر هفته پهلو سپه گرد کرد.

فردوسی .

بنامه درون سربسر نیک و بد
نمودش بر آن پهلو پرخرد.

فردوسی .

وزو آفرین بر سپهدار زال
یل زابلی پهلو بی همال .

فردوسی .

بر آن کوه بر خویش کیخسرو است
که یک موی او به ز صد پهلو است .

فردوسی .

فراوان از آن لشکر بیشمار
بگفتند با پهلونامدار.

فردوسی .

که تا کیست این پهلو پرگزند
کجا شیر گیرد بخم ّ کمند.

فردوسی .

فریبرز باشد سپه کش براه
چو رستم بود پهلو کینه خواه .

فردوسی .

از آن پس پراکنده شد انجمن
سوی خانه شد پهلو پیلتن .

فردوسی .

گرفتش سنان و کمان وکمند
گران گرز را پهلو دیوبند.

فردوسی .

چه دانستم ای پهلو نامور
که باشد روانم بدست پدر.

فردوسی .

گزین بزرگان کیخسرو است
سر نامداران و هم پهلو است .

فردوسی .

ببخشایدت شاه پیروزگر
که هستی چو من پهلو پیرسر.

فردوسی .

خروشی برآمد ز هر پهلوی
تلی کشته دیدند بر هر سوی .

فردوسی .

که فرمود سالار گیتی فروز
سر سرکشان پهلو نیمروز.

فردوسی .

هزار آفرین باد بر شهریار
بویژه برین پهلو نامدار.

فردوسی .

ستودش فراوان و کرد آفرین
بر آن پرهنر پهلو پاکدین .

فردوسی .

دهاده برآمد ز هرپهلوی
چکاچاک برخاست از هر سوی .

فردوسی .

نبشتیم نامه سوی مهتران
بپهلو بزرگان و جنگاوران .

فردوسی .

سواری برافکند بر هر سوی
فرستاد نامه به هر پهلوی .

فردوسی .

دو پهلو بر آشوبد از چشم بد
نخستین ازین بد به ایران رسد.

فردوسی .

چو بازارگانان درین دژ شویم
نداند کس از دژ که ما پهلویم .

فردوسی .

چو نزدیک رستم فراز آمدند
به پیشش همه در نماز آمدند
بگفتند کای پهلو نامدار
نشاید از اینجات کردن گذار.

فردوسی .

ببردند نامه به هر پهلوی
کجا بود در پادشاهی گوی .

فردوسی .

ز لشکرگه پهلوان تا دو میل
کشیده دو رویه رده ژنده پیل .

فردوسی .

دل پهلو پسر بساز آورد
ساز مهرش همه فراز آورد.

عنصری .

به قلب اندرون پای خود را فشرد
به هر پهلوی پهلوی را سپرد.

نظامی .

کند هرپهلوی خسرو نشانی
تو هم خود خسروی هم پهلوانی .

نظامی .

شه ایران و توران را مسلم شد به یک هفته
بلاد خسرو توران به سعی پهلو ایران .

عبدالواسع جبلی .

پهلو ایران گرفت رقعه ٔ ملکت
وز دگران بانگ شاهقام برآمد.

خاقانی .

هستند گاه بخشش و کوشش غلام او
حاتم بزرفشانی و رستم به پهلوی .

ابن یمین .

|| نجیب . اصیل . آزاده . مردم بزرگ و صاحب حال را گویند چه مراد از راه پهلوی راه بزرگان یزدانی است . (برهان ). ج ، پهلوان :
نبشتیم نامه سوی مهتران
بپهلو بزرگان و جنگ آوران .

فردوسی .

|| شهر :
ز پهلو برون رفت کاوس شاه
بهر سو همی گشت گرد سپاه .

فردوسی .

از آن پس برآمد ز ایران خروش
پدید آمد از هر سویی جنگ و جوش
پدید آمد از هر سویی خسروی
یکی نامجویی ز هر پهلوی .

فردوسی .

ز پهلو همه موبدان را بخواند [ کیخسرو ]
سخنهای بایسته چندی براند.

فردوسی .

بفرمود تا قارن رزمجوی
ز پهلو بدشت اندر آورد روی .

فردوسی .

بفرمود پس تا منوچهر شاه
ز پهلو بهامون گذارد سپاه .

فردوسی .

سپاهش پراکنده بر هر سوی
بتاراج کردن بهر پهلوی .

فردوسی .

ز پهلو برفتند پرمایگان
سپهبدسران و گران سایگان .

فردوسی .

سپاه اندر آمد بهر پهلوی
همی سوختند آتش از هر سوی .

فردوسی .

یکی لشکر آمد ز پهلو بدشت
که از گرد اسپان هوا تیره گشت .

فردوسی .

چو زال سپهبد ز پهلو برفت
دمادم سپه روی بنهاد تفت .

فردوسی .

برافروختند آتش از هر سوی
طلایه برآمد ز هر پهلوی .

فردوسی .

چو آمد ز پهلو برون پهلوان
همه نامزد کرد جای گوان .

فردوسی .

بفرمود تا جمله بیرون شدند
ز پهلو سوی دشت و هامون شدند.

فردوسی .

ز پهلو همه موبدان را بخواند
سخنهای بایسته چندی براند.

فردوسی .

ز پهلو بپهلو پذیره شدند
همه با درفش و تبیره شدند.

فردوسی .

خروشی برآمد ز هر پهلوی
تن کشته دیدند بر هر سوی .

فردوسی .

همی بود تا نامورشهریار
ز پهلو برون رفت بهر شکار.

فردوسی .

پهلو. [ پ َ ] (اِ) هر دو طرف سینه و شکم . (غیاث ). راستا و چپای شکم مردم . (شرفنامه ٔ منیری ). جنب . حقو. صقلة. صقل . ضیف . معد.دث ّ. ملاط. فقر. کشح . صفح . (منتهی الارب ). جانحة. (دهار) (منتهی الارب ). نضفان . (منتهی الارب ) :
فروریخت از دیده سیندخت خون
که کودک ز پهلو کی آید برون .

فردوسی .

ز پهلوش بیرون کشیدم جگر
چه فرمان دهد شاه پیروزگر.

فردوسی .

اگر با من دگر کاوی خوری ناگه
بسر بر تیغ و بر پهلوی شنگینه .

فرالاوی .

دو چیزش بشکن و دو بر کن
مندیش ز غلغل و غرنبه
دندانش بگاز و دیده بانگشت
پهلو به دبوس و سر به چنبه .

لبیبی .

رویت ز در خنده و سبلت ز در تیز
گردن ز در سیلی و پهلو ز در لت .

لبیبی .

چریده دیو لاخ آکنده پهلو
بتن فربه ، میان چون موی لاغر.

عنصری .

تا نیاموزی اگر پهلو نخواهی خسته کرد
با خردمندان نشاید جستنت هم پهلویی .

ناصرخسرو.

خدا جبرئیل را بفرستاد که ایشان را از این پهلو به آن پهلو بگرداند. (قصص الانبیاء ص 200).
گشت ز پهلوی باد خاک سیه سبزپوش
گشت ز پستان ابر دهر خرف شیرخوار.

خاقانی .

ترا به بیشی همت بکف شود ملکت
بلی ز پهلوی آدم پدید شد حوا.

خاقانی .

ترا پهلوی فربه نیست نایاب
که داری در یکی پهلو دو قصاب .

نظامی .

بسی کوشید شیرین تا بصد زور
غذای شیر گشت از پهلوی گور.

نظامی .

زن از پهلوی چپ گویند برخاست
مجوی از جانب چپ جانب راست .

نظامی .

ترا تیره شب کی نماید دراز
که خسبی ز پهلو بپهلوی ناز.

سعدی .

بمرد از تهیدستی آزادمرد
ز پهلوی مسکین شکم پر نکرد.

سعدی .

تو برداشتی آمدی سوی من
همی در خلاندی بپهلوی من .

سعدی .

خارست بزیر پهلوانم
بیروی تو خوابگاه سنجاب .

سعدی .

بیاد روی گلبوی گل اندام
همه شب خار دارم زیر پهلو.

سعدی .

زدن بر خر بیگنه چند بار
سر و دست و پهلوش کردن فکار.

سعدی .

در خواب نمیروی که بی یار
پهلو نه خوشست بر حریرم .

سعدی .

شبی کردی از درد پهلو نخفت
طبیبی درآن ناحیت بود گفت .

سعدی .

حرامش باد بدعهد بداندیش
شکم پر کردن از پهلوی درویش .

سعدی .

هر که این روی ببیند بدهد پشت گریز
گر بداند که من از وی به چه پهلو خفتم .

سعدی .

هر جا که عدلت بگذرد بوم آن زمین را نسپرد
در پهلوی آهوخورد خون جگر شیر اجم .

سلمان .

پرستاری ندارم بر سر بالین بیماری
مگر آهم ازین پهلو به آن پهلو بگرداند.

شفائی .

مطلب کام که در کشور هند ای درویش
تن مردم همه چربست و پی و پهلو نیست .

سلیم (از آنندراج ).

انقراع ، پهلو بپهلو گشتن .جحشر؛ اسبی که استخوان پهلوی او کوتاه باشد. تدغلب ؛بر پهلو خفتن . متدغلب ؛ بر پهلو خفته . عکم ؛ اندرون پهلو. اعکی ؛ درشت و سطبر هر دو پهلو. هزر؛ بعصا سخت زدن بر پهلو و پشت کسی . اهضم ؛ بهم درآمده پهلو. هضم ؛ بهم درآمدن پهلو. جانحة؛ استخوانهای پهلو نزدیک سینه . تکبیث ؛ پهلو خمانیدن کشتی را و نقل کردن رخت آن بدیگر کشتی . (منتهی الارب ). تشطیب ؛ پهلو بپهلو کردن جوزو خربزه و مانند آن . (تاج المصادر). جنب ؛ بپهلو چسبیدن شش از غایت تشنگی . جنبه ؛ شکست پهلوی او را. ضجوع ، ضجع، پهلو بر زمین نهادن . (منتهی الارب ). اضطجاع . (دهار) (منتهی الارب ). بر پهلو خفتن . || دنده . ضلع. جانحة. (منتهی الارب ) : و ده پهلوهاء دیگر که باقیست از هر سوئی پنج پاره است ، طبیبان آن را اضلاع الخلف گویند، یعنی پهلوهاء پس . (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و بجانب پهلوهای کوچک که اضلاع الخلف گویند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). و از این جمله چهارده پاره است که آنها را پهلوهای سینه گویند. (ذخیره ٔ خوارزمشاهی ). جوانح ؛ کش ها و استخوانهای پهلو نزدیک سینه . (منتهی الارب ). || ضلع. کناره . حد: شش پهلو. چهار پهلو. سه پهلو. دو پهلو : (مربع) آن است که هر چهار پهلوی او با یکدیگر راست و برابر باشند و زاویه ٔ هر چهار قائمه . (التفهیم ). پهلوی سه سو ضلع مثلث . (دانشنامه ٔ علائی ص 39).
درختیست شش پهلو و چاربیخ
تنی چند را بسته بر چارمیخ .

نظامی .

بمیدان در آمد چو عفریت مست
یکی حربه ٔ چار پهلو بدست .

نظامی .

فرق میان ارکان و حدود آن است که ارکان چهار زاویه ٔ مربع باشد و حدود چهار پهلو باشد. (فارسنامه ٔابن البلخی ص 120). || قاچ : همچون خربزه ٔ دوازده پهلو. (التفهیم ).
- پهلو کردن خربزه را ؛ کوزه کوزه کردن آنرا. تشرید. (زمخشری ).
|| جانب . جنبة. (منتهی الارب ). جنب . کنار :
ز پهلوی ره شیری آمد پدید
غریونده چون رعد در کوهسار.

فرخی .

لجیفة الباب ؛ پهلوی در. خَطل ؛ پهلوی خیمه و جامه که درازا بر زمین کشان بود. تخویع؛ شکستن توجبه پهلوهای وادی را. دف ّ؛ پهلو از هر چیز یا کناره ٔ آن . دفة؛ پهلو یا کناره ٔ هر چیز و روی آن . کبد؛ پهلو و مابین دو طرف علاقه ٔ کمان . (منتهی الارب ).
- چای قند پهلو ؛ مقابل چای شیرین . قند نیامیخته . که حبه های قند بکنار استکان نهند.
|| سو. جهت :
شدم باز پس چشم بر هر سوی
زمانی دویدم ز هر پهلوی .

فردوسی .

|| طرف . دست . قبل . سوی . جانب :
بگشا بند قبا تا بگشاید دل من
که گشادی که مرا بود ز پهلوی تو بود.

حافظ.

|| نزد. پیش . جوار. کنار : پهلوی ...، برِ. نزدِ، پیش ِ، نزدیک ِ: پهلوی او نشستم . پهلوی او رفتم :
چنان چون بگویند اندر مثل ها
که پهلوی هر گل نهاده ست خاری .

فرخی .

سروبالا دار در پهلوی مورد
چون درازی در کنار کوتهی .

منوچهری .

آغاز کرد تا پیش خواجه رود، گفت بجان و سرسلطان که پهلوی من روی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 662).
پروین چو هفت خواهر خود دایم
بنشسته اند پهلوی یکدیگر.

ناصرخسرو.

المطیع، وی را هم کور کردند و هم در آن بمرد و بپهلوی دیگرانش دفن کردند. (مجمل التواریخ والقصص ).
آنجا طبلی دید [روباه ] پهلوی درختی افکنده . (کلیله و دمنه ).
پهلوی عیسی نشینم بعد ازین
بر فراز آسمان چارمین .

مولوی .

گفت آری پهلوی یاران خوشست
لیک ای جان در اگر نتوان نشست .

مولوی .

ای بسا اصحاب کهف اندر جهان
پهلوی تو، پیش تو هست این زمان .

مولوی .

منغص بود عیش آن تندرست
که باشد بپهلوی بیمار سست .

سعدی .

بر لوح معاصی خط عذری نکشیدیم
پهلوی کبائر حسناتی ننوشتیم .

سعدی .

|| سود و نفع. (آنندراج ). || سخت نزدیک . (شرفنامه ).
- از پهلوی خود یا او خوردن ؛ غم بسیار خوردن .
- || از طرف او متمتع شدن . از اصل مایه خوردن :
نباشی بس ایمن ببازوی خویش
خورد گاو نادان ز پهلوی خویش .

فردوسی .

بدخواه دولت تو ز پهلوی خود خورد
همچون سگی که او خورد از استخوان خویش .

معزی .

- از پهلوی کسی کاری کردن ؛ کاری به امداد وی کردن :
دیده ام گوهر بدامان ریخت از پهلوی اشک
ابر دایم ریزش از پهلوی دریا میکند.

هاشم (از آنندراج ).

- به پهلوی ناز خفتن ؛ در بستر راحت و آسایش غنودن :
ترا تیره شب کی نماید دراز
که خسبی ز پهلو بپهلوی ناز.

سعدی .

- پک و پهلو ؛ از اتباع .
- پهلوی خود خوردن ؛ بکسب دست و رنج خود چیزی بهمرسانیدن و منت کسی نکشیدن . (آنندراج ).
- پهلوی چرب ؛ چرب پهلو، پهلودار. رجوع به پهلو چرب شود.
- پهلوی کسی راه رفتن ؛ در عرض او رفتن . برابر اورفتن .
- چرب پهلو . رجوع به چرب پهلو و پهلو چرب شود.
- چهارپهلو .
- درست پهلو :
اسلام فخر کرد بدور همام و گفت
ملت درست پهلو ازین پهلوان ماست .

خاقانی .

- دوپهلو (درسخن ) ؛ که دو معنی تواند داد. مبهم . رجوع به دوپهلو شود.
- سینه پهلو ؛ ذات الجنب .
- شانزده پهلو . (سفرنامه ٔ ناصرخسرو).
- هشت پهلو .
- هم پهلو :
تا نیاموزی اگر پهلو نخواهی خسته کرد
باخردمندان نشاید جستنت هم پهلویی .

ناصرخسرو.

چو بر بارگی کامرانیش داد
به هم پهلوی پهلوانیش داد.

نظامی .

رجوع به هم پهلو شود.
- یک پهلو ؛ یک دنده ، لجوج . سخت سمج در عقیده های غلط خود.

بغل دست

کنار

ور

پَهلَو : به معنی شهر نیز آمده است.
به هر پهلُوی، پهلویی را سپرد ( نظامی۵: ۷۹۷ ) .
یعنی هر شهری را به پهلوانی واگزار کرد.
ز پهلو ، همه موبدان را بخواند
ز سوداوه ، چندی سخنها براند
نامه ی باستان ، ج ۳ ، داستان سیاوش ، دکتر کزازی ۱۳۸۴، ص ۲۶۵. 》
در جایی دیگر می نویسد: ( ( پَهْلَو در معنی شهر به کار رفته است و آبادی، در برابر بیابان و جایی که در آن آبادانی نیست. این کاربرد و معنای" پهلو" نیز نشان یادْمان می تواند بود از فرهنگ زرّین و درخشان اشکانی که مایه و پایه ی شهرآیینی و آبادانی شمرده می آمده است؛ تا بدانجا که شهر نیز پهلو خوانده شده است. . . .
" پهلو" ریختی است از پَلْهَو که در آن جا به جایی آوایی رخ داده است و" پلهو" نیز با دگرگونی ر به ل و ث به ه ریختی نوتر از پَرْثَوْ. پَرْثَوه، در اوستایی و پارسی باستان، نام تیره ای است که با نام اشکانیان دیری بر ایران فرمان رانده اند ریخت باخترینه ی این نام پارت است.
( ( پدید آمد از هر سویی خسرَوی
یکی نامجویی ز هر پهلَوی ) )
( همان ، جلد اول ، ص 283. )

جنب، کنار، آغوش، بر، کناره، ضلع، قبل، بطن، شکم

دنده های انسان در زبان ملکی گالی ( زبان بومیان رشته کوه مکران در جنوب شرق کشور )

سینه کشِ . . . . . . . . . . = کنارِ / مقابلِ . . . . . . . . . . . . .

سینه کشِ دیوار ایستاده بودم.