کاغذ

کاغذ. [ غ َ ] (اِ) کلمه ٔ فارسی است . (فیروزآبادی ) (منتهی الارب ) . قرطاس . (دهار) (ترجمان القرآن ). ورق . درج . (منتهی الارب ). بیاض . ورقه . طِرس .
چنین گفت رستم بایرانیان
که یکسر ببندید کین را میان
که گر نامداری ز ایران زمین
هزیمت پذیرد ز سالار چین
نبیند مگر بند یا دار و چاه
نهاده بسر بر ز کاغذ کلاه .

فردوسی .

هر چه بر کاغذ نبشته آید بهتر از کاغذ باشد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 366).
شاه عراقین طراز کز پی توقیع او
کاغذ شامیست صبح خانه ٔ مصری شهاب .

خاقانی .

از آنکه کاغذ در عهد تو دورویی کرد
همیشه باشد چون دشمنت نشانه ٔ تیر.

کمال اسماعیل .

نه قندی که مردم بظاهرخورند
که ارباب معنی بکاغذ برند.

سعدی (بوستان ).

رقعه ٔ منشآتش که همچو کاغذ زر مییرند. (گلستان ).
|| توسعاً نامه . رقیمه . مرقومه . نوشته . رقعه . تعلیقه . مراسله . مشروحه . مکتوب . کتاب :
نوشتم سخن چند بر پهلوی
ابر دفتر و کاغذ خسروی .

فردوسی .

کاغذی بدست وی داد بخواند این نقش نبشت . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 370). تأکیدی رفت که از راههای شارع احتراز واجب بیند تا آن کاغذ به دست دشمن نیفتد. (کلیله و دمنه ). || اسکناس . لیره ٔ کاغذی . «گورگیس عواد» درباره ٔ کاغذو طریقه ٔ ساختن آن در کشورهای اسلامی نویسد: ساخت کاغذ در دوره ٔ تمدن اسلامی :
1- مقدمه : شبهه ای نیست که کاغذ از مهمترین موادی است که انسان را در مرحله ٔ علم و تمدن با قدمهای سریع پیش انداخته و در این راه به او کمکهای بزرگ کرده است چه علوم و ادبیات تا قبل از آنکه انسان به ساختن کاغذ توفیق یابد در محیط محدود محصور بود و جز یک طبقه معین دیگران به آن دسترسی نداشتند و موادی که در آن ایام برای نوشتن بکار میرفت هم استعمال وحمل و نقل آن چندان آسان نبود، هم هرگز مانند امروزمخزون کردن آنها امکان نداشت .
2- موادی که پیش از ساختن کاغذ بر روی آنها نوشته میشد: ملل قدیمه برای تدوین علوم و فنون و احتیاجات روزانه ٔ خود پیش از آنکه صنعت ساخت کاغذ معروف گردد مواد مختلفه بکار برده اند، یکی از قدیمترین این مواد که قدما در نوشتن از آن استفاده کرده اند «گِل » است . گل را قدما بصورت قالب در می آوردند و تا خشک نشده بود بر آن مینوشتند. بعد آن را به آفتاب خشک می کردند یا به آتش میپختند .کاشفین و علمای علم آثاردر عراق و سایر بلاد شرق میانه هزاران از این الواح گلی را که بر آنها بخط میخی مطالبی نوشته است بدست آورده اند. غالب لغات علمی که از میان رفته اند مثل سومریها و اکادها و آسوریها به این خط نوشته میشده . یکی دیگر از این مواد «سنگ » بوده است که دوام آن بمراتب از گل بیشتر است اما در عوض سنگین تر بودن آن بیشتر تولید زحمت میکرده ، استعمال گل و سنگ بعلت اشکال حمل و نقل و بزرگی حجم چندان شیوع نداشته . غیر از این دو ماده مواد فراوان دیگری نیز در نوشتن مورد استفاده بوده که تعداد همه ٔ آنها چندان آسان نیست مثلاً ابوریحان بیرونی که در سال 440 هَ .ق . (1048 م .) وفات کرده در باب ماده ای که مردم هند برای نوشتن بکار میبرده اند چنین مینویسد: «در بلاد جنوبی هندوستان درخت بلندقامتی است مثل درخت خرما و نارگیل که میوه ٔ آن را میخورند و برگهای آن بطول یک ذراع و عرض سه انگشت بهم چسبیده است . نام آن درخت به هندی «تاری » است . مردم هند مطالب خود را بر روی این برگها مینویسند بعد آنها را بوسیله ٔ نخی از سوراخی که در میان آنها میکنند بهم میچسبانند. اما در شهرهای مرکزی و شمالی هندوستان مردم پوست درخت توز را که بهوج مینامند و پرده های روی کمان را نیز از آن میسازند و در کتابت بکار میبرند، این پوست را که بقدر یک ذراع طول و به اندازه ٔ چند انگشت باز یا کمتر از آن عرض دارد مردم میگیرند وپس از چرب کردن و صیقل دادن ابتدا سخت بعد صاف میکنند سپس بر روی آن مینویسند و اوراق آنها را که پراکنده اند به اعداد متوالی شماره میگذارند و بعد از آنکه کتاب تمام شد آن را در یک قطعه پارچه میپیچند و در میان دو لوح که بهمان اندازه ٔ کتاب اختیار شده مینهند و این قبیل کتب را «پوتی » میخوانند، مراسلات و نوشته های دیگر ایشان هم بهمین ترتیب بر روی پوست درخت توز نوشته و به این طرف و آن طرف فرستاده میشود . مسعودی که در سال 345 هَ .ق . (956 م .) مرده از یک ماده دیگری که در هند بر آن مینوشته اند و نام آن را «کاذی » میگویند ذکر میکند و معلوم نشد که این «کاذی » همان «تاری » است که ذکر آن در بیان قول ابوریحان بیرونی سابقاً گذشت یا ماده ٔ دیگری بوده است . مسعودی میگوید که : نامه ٔ پادشاه هند بخسرو انوشیروان پادشاه ایران بر روی پوست درختی بود که آن را «کاذی » میخواندند و آن را بزر سرخ نوشته بودند. این درخت که در هندوستان و چین دیده میشود درختی عجیب و زیبارنگ و بوی خوش آن مطلوب است ، پوست آن نازکتر از کاغذ چینی است و پادشاهان چین و هند نامه های خود را بر آن مینویسند . ملل گذشته در نوشتن از مواد مختلفه استفاده کرده اند واین مواد اگر چه بعضی در مقابل گذشت روزگار پایدار مانده و محو نشده اند لیکن استعمال آنها به شرحی که سابقاً گفتیم بعلت کمیابی یا سنگینی یا بزرگی حجم عملی نبوده و همیشه استفاده از آن میسر نمیشده است بهمین علت عمر آنها هر قدر هم طولانی شمرده میشده نمیتوانسته است جاوید باشد بلکه پس از مدتی مردم از استعمال آنها دست برمیداشته اند ابن الندیم از علمای قرن چهارم میگوید:
«... بعد از اندک زمانی مردم مطالب خود را برای آنکه بماند بر روی سنگ و مس نوشتند... بعد بچوب و پوست درختان توسل جستند... بعضی نیز برای آنکه نوشته هاشان جاوید بماند. آنها را بر پوست درخت توز که بر کمان میکشند مینگاشتند سپس پوست را دباغی کردند و بر روی آن نوشتند مردم مصر قرطاس مصری را در این مورد بکار میبرند و آن را از نی گیاه بردی (پاپیروس ) میساختند... مردم روم یا بر حریر سفید یا بر پوست نازک یا بر طومارهای مصری یا بر پوست خر وحشی کتابت میکردند و ایرانیها بر روی پوست گاومیش و گاو و گوسفند اما عرب برای نوشتن استخوان شانه ٔ شتر یا سنگهای نازک سفید یا شاخه های پوست کنده ٔ درخت خرما را بکار میبردند. چینیها بر کاغذ چینی که از نباتات خشک تهیه میکردند مینوشتند و بیشتر عایدی مملکت ایشان از این متاع حاصل میشد، کتابت مردم هند بر روی مس و سنگ یا بر حریر سفید بود قلقشندی که در سال 821 هَ .ق . (1418 م .) وفات یافته در کتاب صبح الاعشی (ج 2 صص 475 - 476) وضوءالصبح المسفر (ج 1 ص 412) مطالبی در باب موضوع فوق آورده که تقریباً عین نوشته ٔ ابن الندیم است بهمین جهت ما از نقل آن خودداری کردیم فقط خواستیم که نظر خوانندگان را نیز به آن متوجه سازیم . چون بعد از آنکه مردم برای نوشتن گیاه پاپیروس را بکار برده اند قدمی جدی در راه بهبود مصالح کتابت برداشته شده بی مناسبت نمیدانیم . که در این باب مخصوصاً کلمه ای چندبگوییم .
3- کاغذهای پاپیروسی و قرطاسی : در باب کاغذهای پاپیروسی و چگونگی ساخت آنها چند تن از مستشرقین محقق تا کنون مطالعات کرده اند و الفرد بتلر که یکی از ایشان است در این باب چنین میگوید: «در مصر سفلی جنگلهای بسیاری است که گیاه پاپیروس در آنها میروید. مصریها مغز این گیاه بلندقامت زیبا را میگرفتند و آن را قطعه قطعه میکردندبعد بفشار صفحاتی از آن درست مینمودند سپس با آلتی از عاج آنها را صیقل میدادند بعد آن صفحات را بهم میچسباندند و به این ترتیب مجموعه هایی درست میکردند تادر نوشتن استفاده از آنها آسان باشد. هر سال مقدار کثیری پاپیروس از مصر از طریق بندر پرجمعیت اسکندریه بخارج حمل میشد. درست معلوم نیست که این تجارت چه وقت از میان رفت و چه پیش آمد که کشت این گیاه از مصر بر افتاد .
بلاذری در کتاب فتوح البلدان (از چ دخویه ، لیدن 1866 ص 240)، میگوید که کاغذ پاپیروس را از مصر به سایر بلاد عالم مخصوصاً بممالک روم میبردند. این کاغذ را در بسیاری از مآخذ قدیمی «قرطاس » خوانده اند و سیوطی (متوفی سال 911 هَ .ق . / 1505 م .) یکی از امتیازات مصر را انواع قرطاس آن میشمارد و میگوید که آن را که بصورت طومار مهیا میشود بهترین چیز برای نوشتن است در مصر از گیاه خشک درست میکنند، این طومارها بعضی تا سی ذراع طول و بیش از یک وجب عرض دارند در اشاره بهمین قرطاسهای مصری یکی از شعراء گوید:
حملت الیک عروس الثناء
علی هودج ماله من بعیر
علی هودج من قراطیس مصر
یلین علی الطّی لین الحریر
ابن حوقل که یکی از مشهورترین جغرافیون عرب در قرن چهارم هجری است بوجود پاپیروس در جزیره ٔ سیسیل (صقلیه ) اشاره میکند و میگوید در میان اراضی این جزیره اماکنی است که در آنها گیاه بربیر یعنی همان بردی که از آن طومار میسازند میرویدو من در هیچ نقطه ٔ دنیا غیر از سیسیل از این نوع بردی که در مصر هم وجود دارد ندیده ام و در این جزیره بیشتر این گیاه را در ساختن طناب جهت لنگر کشتیها به کار میبرند و مقدار قلیلی از آن را صرف ساختن طومارهایی جهت پادشاه خود میکنند ولی چون مقدار آن کافی نیست بیش از این نمیتوانند بسازند . ابوریحان بیرونی در کتاب ماللهند خود (ص 81) بوجود پاپیروس (بردی ) اشاره میکند و میگوید: «قرطاسی که در مصر ساخته میشود از مغز گیاه بردی است و آن را از گوشت آن درخت میتراشند و تا نزدیک به عهد ما خلفا نوشته های خود را بر آنها مینوشتند چه اگر کسی میخواست که نوشته هائی را که بر قرطاس مصری نقش شده پاک کند یا تغییر دهد ممکن نمیشد بلکه بعلت خرابی که بر اثر این اعمال در آن نوشته ها پدید می آمد تصرف در آنها واضح میگردید». ذکر قراطیس که مفرد آن قرطاس است در قرآن کریم نیز آمده و علمای لغت آن را کلمه ای خارجی دانسته اند مثلاً جوالیقی میگوید که : «قرطاس بضم قاف و کسر آن کلمه ای قدیمی است و بعضی بر آنند که اصل آن عربی نیست . قرطاس اصلاً یونانی است مشتق از کارتس یعنی چیزی که بر آن مینویسند و معادل آن در عربی ورقه و صحیفه است . مسلمین اوراق پاپیروس را در اوایل شروع تاریخ خود از مصریان اقتباس و در نوشتن از آنها استفاده کردند و در قرن اخیر مقدار زیادی از این اوراق که بر آنها به خط عربی کتابت شده در مصر بدست آمده و پس از قرائت آن اسناد گرانبها پرده از روی بسیاری مسائل مبهم راجع به اداره ٔ مصر بتوسط مسلمین برداشته شده . از مستشرقینی که به خواندن اوراق پاپیروس عربی و تحقیق در باب آنها توجه مخصوص کرده یکی کرباچک است دیگری بکر و غیر از این دو تن جمعی دیگر نیز بوده اند ولی از تمام ایشان شاید بزرگتر علامه ٔ استاد گروهمان باشد که یک عده از اوراق پاپیروس عربی را که در کتابخانه های وینه و قاهره موجود است خوانده و مورد تحقیق قرار داده است .

###

استعمال کاغذ قرطاس مدتهای مدید بعد از فتح عراق بدست مسلمین در آنجا معمول بود و ابن عبدوس جهشیاری (متوفی سال 331 هَ .ق . / 942 م .) میگوید که ابوجعفر منصور خلیفه بانی بغداد اطلاع یافت که قرطاسهائی که در خزائن او جمع آمده زیاد شده است بهمین جهت بصالح صاحب مصلای خود گفت که آنها را از خزانه ها بیرون آورد و او را مأمور فروش آنها کرد و گفت اگرچه هرطومار از آنها را بدانگی که شش یک درهم است بخرند بفروش چه پولی که از این راه عاید شود از نگاهداری آنها بهتر است . صالح چون دید که هر طومارقرطاس در آن ایام یک درهم قیمت دارد از این کار اباکرد و دیگر به خدمت خلیفه نرفت . خود او میگوید که خلیفه فردا مرا بحضور خواست و گفت من در باب احتیاجات نوشتنی خود فکر کردم و دیدم که اوضاع مصر مورد اطمینان نیست و ممکن است به علت حوادثی که در آنجا رخ دهد فرستادن قرطاس در آن سرزمین برای ما مشکل شود و مابرای نوشتن به چیزی محتاج شویم که تهیه ٔ آن در بلاد ما میسر نگردد بهمین علت طومارهای قرطاس را بهمان حال باقی بگذار، ایرانیها حق داشتند که جز بر پوست کلفت و نازک بر چیزی دیگر نمی نوشتند و میگفتند که ما جزبر آنچه در مملکت ما فراهم میشود بر چیزی دیگر کتابت نمیکنیم . در قسمت غربی شهر بغداد یعنی در محله ٔ کرخ دربندی بود که آن را «درب القراطیس » یا «درب اصحاب القراطیس » میخواندند و ذکرآن در کتب قدما مثل جاحظ و طبری و خطیب بغدادی و عمروبن متی و ماری بن سلیمان و دیگران آمده است اما از این مؤلفین هیچیک نگفته اند که آیا در این دربند کاغذ قرطاس ساخته میشده است یا آنجا محل فروش آن بوده است . ابوسعد سمعانی که در سال 562 هَ .ق . / 1166 م . وفات کرده و در کتاب الانساب (دست راست از ورق 445، چ مارگلیوث در لیدن 1912) در ماده ٔ «القراطیسی » میگوید که قراطیسی بکسی گفته میشود که بساخت قرطاس یا فروش آن میپردازد، سپس نام یک عده اشخاص را که اغلب ایشان از مردم بغداد بوده یا در آنجا ساکن شده بودند و به این عمل اشتغال داشته اند میبرد و احتمال دارد که ایشان را به آن جهت بنسبت قراطیسی یاد میکرده اند که در محله ٔ «درب القراطیس »سکونت داشته یا اینکه شغلشان ساختن یا فروش قرطاس بوده است . خطبیب بغدادی که در 463 هَ .ق . / 1070 م . وفات یافته در تاریخ بغداد (ج 2 ص 91 و ج 4 ص 43 و ج 11 ص 233 و ج 12 ص 3 و 151 و ج 13 ص 45) از هفت نفر نام میبرد که همه به نسبت «قراطیسی » منسوب بوده اند ولی او مثل سمعانی در باب علت انتساب ایشان به این نسبت توضیحی نمیدهد و مطلب را همچنان مبهم میگذارد. در ایام خلافت معتصم ساخت کاغذ از بغداد به سامرا منتقل گردید و یعقوبی که در اواخر قرن سوم هجری مرده میگوید که معتصم بعد از آنکه سامرا را ساخت جمعی از پیشه وران و صنعتگران را به آنجا منتقل نمود تا بر آبادی و رونق آن شهر بیفزایند. از این جماعت بودند عده ای از پیشه وران مصری که در ساخت قرطاس مهارت داشتند و اگرچه در سامرا به این کار مشغول شدند لیکن قرطاسهای ایشان بخوبی قرطاسهای مصری از کار درنیامد . 4- پوستهای کلفت و نازک : موادی که مردم بر آنها مینوشتند انحصار به چیزهایی که ذکر کردیم نداشت بلکه یکی از بهترین این مواد پوست بود که تا مدتها پیش از آنکه بپوسد دوام میکرد و یک عده از ملل قدیمه در کار کتابت از آنها استفاده مینمودند. بعضی از اقسام پوست نازک پس از آنکه آنها را با عمل دباغی و صیقل از کار درمی آوردند بقدری نرم و نازک و لطیف بود که در زیبایی و حسن صنعت از شاهکارها بشمار میرفت . استعمال پوست نازک برای کتابت پیش از اسلام معمول بود، مسلمین نیز آن را بکار میبردند لیکن قیمت گزاف آن سبب شد که فقط آن را برای نوشتن نسخ قرآن و قرارنامه های رسمی و عهد و پیمانها استعمال کنند.
ابوریحان بیرونی در کتاب ماللهند خود (ص 81) آنجا که ذکری ازقدما و موادی که آنها را در نوشتن بکار میبرده اند میکند میگوید که هندیها عادت نداشتند که مثل یونانیهابر پوست بنویسند. از سقراط پرسیدند که چرا بکار تألیف و تصنیف نمیپردازد گفت من نمی خواهم که آنچه را که از دل مردم زنده میتراود بر پوست گوسفند مرده بنویسم . در اوایل اسلام نیز مثل دوره ٔ قدرت یهود خیبر مردم بر پوست کتابت میکردند و اوراق قرآن را بر پوست آهو نوشته بودند چنانکه یهود توراة را بر همان پوست مینوشتند». نوشتن بر روی پوست های نازک تا مدتها در مشرق و مغرب شایع بود و کتابخانه های مهم این بلاد کتبی بر پوست نوشته بزبانهای یونانی و لاتینی و آرامی و عبری و عربی و غیره داشتند.
5- کاغذ -کاغد یا کاغذ کلمه ای است فارسی و شاید هم چینی باشد و ذکر این لغت یا «ورق » در کتب قدیمیه عربی بسیارفراوان دیده میشود ولی در باب ترتیب ساخت و موادی که کاغذ از آنها ساخته میشده و اقسام آن در آن مأخذ کمتر اطلاعی میتوان بدست آورد بلکه در باب این امور اشارات و مطالب مختصری در کلام مؤلفین قدیم دیده میشود که از جمعآوری و تلفیق آنها با یکدیگر تا حدی بتحقیق تاریخ کاغذ در دوره ٔ تمدن اسلامی اطلاعاتی بدست می آید. بعد از آنکه طریقه ٔ ساخت کاغذ بدست آمد و مردم دیدند که آن جنسی سبک و نرم و نازک و حمل و نقل آن آسان است و مقدار زیادی آن را میتوان در جای کمی گنجاند بساختن آن توجه بسیار کردند و در نتیجه هم مقدار کاغذ در دنیا زیاد شد و هم عده ٔ نسخ کتابها.
6- کاغذ سمرقندی : چنین شهرت دارد که چینیها اول قومی هستند که به ساختن کاغذ توفیق یافته اند و «کاغذ چینی » یکی از امتعه ای بوده است که تجار مسلمان آن را در طی مسافرتهای دائمی خود ازبلاد شرق اقصی بعنوان واردات با خود می آوردند. شیوع ساخت کاغذ در ممالک اسلامی نتیجه ٔ یکی از جنگهاست و اول شهر اسلامی که این صنعت در آنجا دایر شده سمرقند است . مسلمین سمرقند را که از مشهورترین و بزرگترین شهرهای ماوراءالنهر است در سال 87 هَ .ق . / 704 م . فتح کردند و ثعالبی که 429 هَ .ق . / 1037 م . وفات یافته در باب چیزهایی که به شهرها و اماکن مختلفه منسوب است میگوید که یکی از خصایص سمرقند کاغذهای آنجاست که بعلت لطیفی و زیبائی و نازکی پس از رواج بازار قرطاسهای مصری و پوستهائی را که سابقاً بر روی آنها مینوشتند از رونق انداخته است و این نوع کاغذ جز در سمرقند و در چین در جائی دیگر ساخته نمیشود.
مؤلف کتاب المسالک و الممالک میگوید که از جمله اسرائی که صالح بن زیاد در جنگ اطلح از چین به سمرقند آورد کسانی بودند که در ساخت کاغذ مهارت داشتند. ایشان در این شهر اخیر به ساختن کاغذ مشغول شدند، کم کم این صنعت در آنجا رونق گرفت و دوام کرد تا آنجا که سمرقند محل تجارت کاغذ شد و کاغذ آن در دنیا شهرت یافت و تمام شهرهای عالم از آن شهر جهت خود کاغذ می طلبیدند . جنگی که به آن اشاره شد در کنار رودخانه ٔ طراز در سال 134 هَ .ق . / 751 م . بین مسلمین که سردار ایشان زیادبن صالح بود و بین امرای ترک و متحدین چینی ایشان اتفاق افتاده و ذکر آن در مآخذ عربی و چینی هر دو هست . این اسرای چینی که صالح آن را بسمرقند آورد لابد در این واقعه اسیر شده اند زکریای قزوینی (متوفی به سال 682 هَ .ق . / 1283 م .) در کتاب آثارالبلاد خود(ص 360 از چ وستنفلد در گوتینگن 1848) تقریباً همان بیانی را که ثعالبی در این باب کرده و ما آن را سابقاً نقل نمودیم آورده است به این عبارات ، «در سمرقند اشیاء زیبائی ساخته میشود که آنها را از آنجا به شهرهای دیگر میبرند از آن جمله کاغذ سمرقندی است که نظیر آن فقط در چین دیده میشود. صاحب المسالک الممالک میگوید که جمعی از اسرا را از چین بسمرقند آوردند و در میان ایشان کسانی بودند که به صنعت ساخت کاغذ آشنائی داشتند و ایشان در آن شهر به این صنعت پرداختند، بتدریج تهیه ٔ کاغذ در سمرقند اهمیت یافت و آنجا بازار تجارت این متاع شد و شهرهای دیگر از سمرقند کاغذ وارد میکردند. معلوم نشد کتابی که ثعالبی و قزوینی از آن بعنوان المسالک و الممالک یاد میکنند تألیف کیست زیرا که در سه کتابی که امروز ما در دست داریم و عنوان آنها شبیه با عین عنوان فوق است یعنی مسالک الممالک اصطخری و المسالک و الممالک ابن حوقل که چاپ دوم آن به اسم «صورةالارض » انتشار یافته و المسالک و الممالک ابن خرداذبه که هر سه در لیدن در جزء مجموعه ٔ «کتابخانه کتب جغرافیای عربی » بچاپ رسیده چنین مطلبی وجود ندارد بنابراین باید گفت که ثعالبی و قزوینی مطلب فوق را از یکی دیگر از کتب قدیمه ٔ جغرافیا که عنوان المسالک و الممالک داشته اند و نام عده ٔ زیادی از آنها در کتاب الفهرست ابن الندیم و کشف الظنون حاجی خلیفه ضبط است نقل نموده اند.
نویری در کتاب نهایةالارب (ج 1 ص 354 از چ دارالکتب المصریة) نیزبه کاغذ سمرقندی اشاره میکند و آن را از جمله ٔ مزایای این شهر می شمارد و عبارت او در این مورد عین عبارت ثعالبی است و در ثمارالقلوب همین کار را کرده است ابن الوردی در کتاب خریدةالعجائب (ص 231 از چ محمد شاهین ، قاهره 1280 هَ .ق .). کاغذسمرقندی بعلت خوبی و گرانی مورد مثل بوده چنانکه ابوبکر خوارزمی در نامه ای که به ابوالحسین علی بن دایه نوشته در گله از دیر رسیدن نامه ٔ او چنین مینویسد : «... ام الاَّن سمرقند بعدت علیه والکاغذ عزلدیه ؟ فأنا اجهز الیه قوافل تحمل من الکاغذ اوقاراً و یتصل منی الیه قطاراً قطاراً». سمعانی در کتاب الانساب در نسبت «الکاغذی » میگوید که این نسبت بکسی داده میشود که کار او ساختن کاغذ تحریر یا فروش آن است و ساخت کاغذ در بلاد مشرق جز در سمرقند در جایی دیگر معمول نیست .
یاقوت حموی که به سال 626 هَ .ق . / 1228 م . وفات یافته در شرح حال ابوالفضل جعفربن فرات معروف بابن حنزابه (متوفی سال 391 هَ .ق . / 1000 م .) میگوید که این وزیر از سمرقند کاغذ وارد میکرد تا کتابت کنندگانی که برای کتابخانه ٔ او کتابت استنساخ میکردند آنها را به کار ببرند و محمدبن طاهر مقدسی میگوید که در سمرقند مخصوصاً برای ابوالفضل وزیر کاغذ میساختند و ازمصر نیز هر سال مقداری کاغذ می آوردند. در کتابخانه ٔاو همیشه یک عده کاتب بکار استنساخ مشغول بودند، اتفاق یکی از ایشان از شغل خود استعفا کرد، ابوالفضل امر داد تا بحساب او برسند و عذرش را بخواهند و صد دینار نیز اضافه به او بدهند. آن کاتب چون چنین دید به شغل خود برگشت و از استعفا صرف نظر نمود.
«همین محمدبن طاهر مقدسی از اسحاق بن ابراهیم بن سعید حبال نقل میکند که ابونصر سنجری حافظ خدمت بیش از صد استاد رسیده و غیر از من کسی نمانده بود که وی محضر درسش رادرک نکرده بود. چون پیش من آمد قریب بیست جزء کتاب تألیفات داشت و همه را بر کاغذهائی کهنه نوشته بود.از او پرسیدم که این کاغذها را از کجا آورده ای ؟ گفت این از همان کاغذهائی است که از سمرقند برای ابوالفضل وزیر می آوردند. تصادفاً قسمتی از کتب کتابخانه ٔ او به دست من افتاد، من از میان آنها اوراقی را که سفید بود میکندم و بر آنها مطالب خود را مینوشتم و این اجزاء از آنجا حاصل شده .
سیوطی از قول بعضی روایت میکند که : «قراطیس سمرقند برای مردم مشرق همان حکم قراطیس مصر را برای اهل مغرب دارد» . و غرض او از قراطیس سمرقند همان کاغذ منسوب به آنجاست . از آنجا که سمرقند از شهرهای ماوراءالنهر بشمار میرفته شهرت کاغذ آن در سراسر بلاد پیچیده بود بهمین جهت بعضی از نویسندگان تمام ماوراءالنهر را از راه اغراق سرزمین ساخت کاغذ بقلم آورده چنانکه ابن حوقل در باب مردم این بلاد میگوید که : «ایشان به ساخت کاغذی که از جهت خوبی و فراوانی در دنیا نظیر ندارد مشهور آفاقند ». همچنین استخری هم که مثل ابن حوقل ازمردم قرن چهارم هجری است نوشته که در هیچیک از شهرهای اسلام نوشادر و کاغذی که در ماوراءالنهر بدست می آید دیده نمیشود .
7- اقسام کاغذ: مسلمین در ساخت کاغذ از پنبه و مواد نباتی دیگر استفاده میکردند و شکی نیست که اقسام کاغذ بنسبت موادی که در ساخت آن بکار میرفته از لحاظ کلفتی و نازکی و دوام و شفافی و رنگ متنوع میشده است . قدما میگفتند که بهترین اقسام کاغذ آن است که سفید و درخشان و جادار و سنگین و قطع آن متناسب و دوام آن در مقابل گردش روزگار بیشتر باشد . ابن الندیم ازشش نوع کاغذی که در عهد او معروف بوده گفتگو میکند و پس از ذکر موادی که قدما در نوشتن از آنها استفاده میکردند میگوید: «کاغذ خراسانی را از کتان میساختند، بقولی در عهد بنی امیه ساخت آن معمول شده و بقولی در عصر بنی عباس ، بعضی میگویند که ساخت آن قدیمی است بعضی دیگر بر خلاف آن را از مخترعات جدید میدانند. « چنین روایت کرده اند که بعضی از هنرمندانی که از چین به خراسان منتقل شده بودند آن را بتقلید کاغذ چینی در خراسان ساخته اند. اما اقسام آن سلیمانی است و طلحی و نوحی و فرعونی و جعفری و طاهری ». این شش قسم انواع کاغذی است که در اواخر قرن چهارم هجری در ممالک اسلامی شایع و مستعمل بوده است . کاغذ سلیمانی منسوب است به سلیمان بن راشد که در ایام هارون الرشید والی خراسان بود و کاغذ طلحی بنام طلحةبن طاهر دومین امیر از امرای طاهری است که از 207 تا 213 هَ .ق . / 822-828 م . بر خراسان امارت میکرده و کاغذ نوحی ظاهراً بنوح سامانی منسوب است اما کدام نوح ، نوح اول (331-343 هَ .ق . / 942-954 م .) یا نوح دوم (366-387 هَ .ق . / 976-997 م .) درست معلوم نیست . کاغذ فرعونی نوعی از کاغذ بوده است که حتی در مصر هم با کاغذ پاپیروسی رقابت میکرده و قدیمترین نوشته ٔ عربی که بر روی این قسم کاغذ نوشته شده تاریخش در حدود سال 180 الی 200 هَ .ق . / 796-815 م . است . استعمال کاغذ فرعونی تا چند سال بعد از این تاریخ هم معمول مانده چنانکه در شرح حال شیخ الرئیس ابوعلی سینا (متوفی سال 428 هَ .ق . / 1036 م .) یکی از شاگردان او میگوید که : «شیخ الرئیس از من خواست تا برای او کاغذ سفید حاضر کنم و چون آوردم پاره هایی از آن برید و من پنچ پاره از آنهارا پیوستم ، هر کدام از آنها ده ورق بود بقطع چهار یک کاغذ فرعونی . اما کاغذ جعفری منسوب است به جعفر برمکی که در سال 187 هَ .ق ./ 802 م . موقع افول کوکب اقبال برامکه بقتل رسیده است . کاغذ طاهری به طاهر دوم از امرای طاهری خراسان (230-248 هَ .ق . / 844-862 م .) منسوب است و یاقوت از دو نوع دیگر کاغذ یکی کاغذ جیهانی دیگر کاغذ مأمونی ذکری میکند که گویا اولی به شهر جیهان یکی از بلادخراسان و دیگری به مأمون خلیفه (198-218 هَ .ق . / 813-862 م .) منسوب باشد. سمعانی نوعی دیگر از کاغذ را نام میبرد بنام کاغذ منصوری و میگوید: «از کسانی که بنسبت کاغذی شهرت کرده اند یکی هم ابوالفضل منصوربن نصربن عبدالرحیم کاغذی است از مردم سمرقند و کاغذ منصوری که در خراسان مشهور شده منسوب به این شخص است که به سال 423 در سمرقند وفات یافته کاغذ منصوری در تمام بلاد اسلامی شهرت داشت و در تمام نقاط مثل عراق و مصر طرز ساخت آن را تقلید کرده بودند. غیر از این کاغذ منصوری که ذکر آن گذشت از یک نوع کاغذ منصوری دیگری نیز در کتب قدیمه ذکری دیده میشود و معلوم نیست که آن به کدام منصور منسوب بوده چنانکه بعضی از مورخین نوشته اند که ابوالحسن بن الفرات وزیر را (متوفی سال 312 هَ .ق . / 924 م .) عادت بر آن جاری بود که هیچکس را در شب نمیگذاشت از خانه ٔ او بیرون برود مگر آنکه به او شمعی و درجی منصوری ببخشد و غرض از «درج منصوری » یک دسته کاغذ بود که آن را درهم میپیچیدند و از آن در نوشتن نامه و چیزهای دیگر از این قبیل استفاده میکردند . قسمی دیگر از کاغذ که ما علت انتساب آن را ندانستیم و ذکر آن فقط در یکی از نسخه های خطی کتابخانه ٔ ما آمده «کاغذ صلحی » است . دیگر از اقسام کاغذ که تعیین اسم آن برای ما میسر نشد آن قسم کاغذی است که سمعانی در بیان ذکر ابوالحسین ناصر کاغذی معروف بدهقان از آن نام میبرد و میگوید که به این شخص یک قسم کاغذی منسوب است که هیچکس در خوبی ساخت و سفیدی و پاکی جنس هنوز نتوانسته است بر او سبقت گیرد . از کاغذسازان مشهور یکی هم ابوعلی کاغذی است که با سمعانی مولف کتاب الانساب متوفی به سال 562 هَ .ق . / 1166 م . معاصر بوده است .
هلال بن محسن صابی که در 488 هَ .ق . / 1056 م . مرده فصلی نوشته است در باب کاغذهائی که بر روی آنها به خلفا نامه مینوشته اند یاخلفا بر آنها تحریر میکرده از جمله میگوید: «از قدیم عادت بر این جاری بود که نامه های دولتی را بر کاغذهای پهن مصری بنویسند اما پس از آنکه آوردن آنها مشکل و وجود آنها نایاب شد بجای آن کاغذ پهن شیطانی را اختیار نمودند و از آن در کار نوشتن قرارنامه و احکام حکومت و القاب استفاده میکردند همچنانکه مکاتبه ٔ با متنفذین و امرای دوردست یا بالعکس بر روی همین قسم کاغذ بعمل می آمد ولی در توقیعاتی که وزیر خلیفه از دربار صادر میکرد کاغذ نصفی را زیادتر بکار میبردند . کتابخانه های بزرگ قدیمی از خیلی پیش برای استنساخ اقسام مختلفه کاغذ داشتند که بعضی از انواع آن بسیار نفیس بود. مثلاً یاقوت حموی در شرح حال خوشنویس معروف ابن البواب که به سال /413

این واژه در زبان سغدی ( سمرقند و بخارا ) کاغذا بوده است.

کلمه ی کاغذ برگرفته از کلمه ی آغاج در زبان ترکیست به معنی درخت، خودِ آغاج هم در اصل قاغاج بوده که در گفتار به شکل آغاج درآمده

ریشه کاغذ در چین است که "ژی" نامیده میشد؛ ولی وقتی به هند رسید آن را"کارگجا" نامیدند که به پارسی همان "کارگچ" یا "گچ کاری" به معنای سفیدکاری است.

سپس کاغذ را ارب ها "قرطاس" گفتند و یونانیان "کارتس"، که از همین واژه کارتس یونانی واژه های card و chart در انگلیسی ساخته شدند.

همچنین از بخش دوم واژه کاغذ واژه gazette در انگلیسی به معنای روزنامه ساخته شد.

بنام خدا
با سلام، هر یک درجه سانتی گراد کاهش دما عمر کاغذ را ده سال بیشتر میکند. با تشکر.

غ در پارسی، سغدی، خوارزمی و زبان های هندوایرانی و نیا هندوایرانی بوده

کاغذ ریشه ایرانی از زبان سغدی دارد


سغدی زبانی بود که در دوره سامانیان پارسی جایش را گرفت

ق هم به مرور زمان در پارسی جای خورد البته پس از اسلام

مانند:

ذورک=ذورق

بیهک=بیهق

خشنگ=قشنگ


غ هم در پارسی کهن بوده

اصل کلمه کاغذ به ریخت کُواخس است.
کوا به پوست درخت می گوینو و خس همان برگ درخت است
قاقز و کاخس به معنی پوست و برگ درخت است