نظامیه

یا مدارس نظامیه . عنوان مدارسی که نظام الملک وزیر معروف سلجوقیان در شهرهای مختلف بنا کرد و بنام او به نظامیه معروف شد . اهمیت این مدارس که خاص شافعیه بود بحدی است که بعضی از مولفان قدیم را به اشتباه افکنده و بر آن داشته است که نظام الملک را نخستین بانی مدارس در اسلام بشمرند بعضی از نویسندگان قدیم هم متعرض این موضوع شده و وجود مدارس را پیش از نظام الملک فراموش نکرده اند. سبکی آنجا که از بنای مدرسه نظامیه بغداد سخن بمیان آورده چنین نگاشته است : [ نظام الملک مدارسی در بلخ و نیشابور و هرات و اصفهان و بصره و مرو و آمل ( در طبرستان ) و موصل بنا کرد و گویند که او را در هر شهر از شهرهای عراق و خراسان مدرسه یی است و از این گذشته بیمارستانی در نیشابور و رباطی در بغداد بنا نهاده است . اما ذهبی نظام الملک را نخستین بانی مدارس میداند ولی این سخن درست نیست زیرا در نیشابور پیش از تولد نظام الملک مدرسه دیگری بنام [ سعدیه ] در نیشابور که امیر نصر بن سبکتکین برادر سلطان محمود آنگاه که والی نیشابور بود آنرا بنا نهاد و باز مدرسه دیگری در نیشابور از بناهای ابوسعید اسمعیل بن علی بن المثنی استر آبادی واعظ و صوفی وجود داشت و مدرسه چهارمی هم در نیشابور بود که استاد ابواسحق اسفراینی بنا کرد و در شرح احوال استاد ابواسحق گفته اند که پیش از بنای مدرسه او مدرسه یی مانند آن نساخته بودند و این خود گفتار صریحی است در اینکه پیش از اسفراینی مدارسی در نیشابور بنا شده بود . گویا نظام الملک نخستین کسی است که برای طلاب راتبه یی مقرر داشت زیرا بر من ثابت نیست که پیش از نظام الملک چنین کاری کرده باشند . ولی ظاهرا این گفته سبکی نیز از هر جهت درست نیست چه شواهدی در دست است که برای طلاب و مدرسین گذشته از جای اقامت در بسیاری از مدارس راتبه و نفقه نیز معین میکردند ولی این کار نظام الملک نظم و ترتیب تازه یی در مدارس ایجاد کرد و آنها را بصورت آموزشگاههای مرتب شبانه روزی در آورد که در آن وسایل آسایش و تحصیلات طالب علم از بسیاری جهات فراهم بود. مدارسی که نظام الملک در نیشابور و بغداد و شهرهای دیگر ایجاد کرد همه بنام نظامیه موسوم بودند . پیش از آنکه نظامیه بغداد ساخته شود نظام الملک در نیشابور مدرسه یی ساخت که بنام وی نظامیه خوانده شد . بنای این مدرسه برای امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن عبدالله الجوینی ( متوفی به سال ۴۷۸ ) بود. امام الحرمین در آنجا درس گفت و ۳٠ سال در آن مدرسه تدریس میکرد . بنای نظامیه بغداد دو سال از ذی الحجه سال ۴۵۷ تا ذیقعده سال ۴۵۹ ه. ق. طول کشید و مباشر این کار ابوسعید احمد بن محمد نیشابوری صوفی بود . در مدرسه جایگاههائی برای طالبان علم وجود داشت و علاوه بر این کتابخانه معتبری هم در آن بود . مدرسه دارای متولی و استادان و معبدان و خازنان دارالکتب و نواب و خادمان بود. نظامیه بغداد در کنار دجله و قسمت شرقی بغداد در کوی [ سوق الثلاثا ] ساخته شد و نظام الملک برای بنای آن ۲٠٠٠٠٠ دینار از مال خود خرج کرد و نام خود را بر فراز آن نوشت و در اطراف آن بازار ساخت و وقف مدرسه کرد و ضیاع و گرمابه ها و مخزنها و دکانها خرید و بر آن وقف نمود. برای تدریس در نظامیه بغداد نخست از امام شیخ ابواسحق جمال- الدین ابراهیم بن علی شیرازی ( متوفی به سال ۴۹۶ ه.ق . ) عالم مذهبی بزرگ دعوت شد ولی چون او هنگام افتتاح مدرسه حاضر نبود امام ابونصر محمد بن عبد الواحد بغدادی معروف به ابن صباغ ( متوفی به سال ۴۷۷ ه.ق . ) را باین کار خواندند. بیست روز پس از آغاز تدریس ابن صباغ امام شیخ ابواسحق شیرازی برای تعلیم حاضر شد و مدتی در نظامیه تدریس میکرد. پس از او ابوسعید عبد الرحمن بن محمد نیشابوری معروف به متولی ( متوفی به سال ۴۷۸ ه.ق . ) بر مسند تدریس نشست و باز چندی ابن صباغ آنجا تدریس میکرد پس از دو سه تن دیگر امام ابوحامد حجه - الاسلام محمد بن محمد غزالی طوسی از ۴۸۴ تا ۴۸۸ ه. ق. ( چهار سال ) در نظامیه تدریس میکرد و سپس بعنوان سفر حج آنجا را ترک گفت و بعد از آن با دعوت ها و تقاضاهای پیاپی پسر نظام الملک باین کار تن در نداد. تولیت مدرسه نظامیه بدست نظام الملک و پس از او بدست فرزندانش بود. نظام الملک تنها بدو نظامیه بغداد و نیشابور اکتفا نکرد بلکه در شهرهای دیگری مانند بصره و اصفهان و بلخ و هرات و مرو و موصل مدارسی هم بهمین نام ساخت . در نظامیه بلخ رشیدالدین محمد بن عبد الجلیل بلخی معروف به وطواط شاعر و نویسنده بزرگ مولف حدائقل السحر در محضر آدم بن اسد الهروی ( متوفی به سال ۵۳۶. ه.ق . ) ادیب و محدث بزرگ تحصیل میکرد. نظامیه بصره نزدیک قبر زبیر بن عوام ساخته شده بود. نظامیه اصفهان که به مناسبت نام صدرالدین خجندی ( متوفی به سال ۴۸۳ ه. ق . ) نخستین مدرس آن [ صدریه ] نام داشت نزدیک مسجد جامعی که آنرا نیز نظام الملک ساخته بود بنا شد و بنایی با شکوه و عظیم داشت و نظام الملک ده هزار دینار از ضیاع و مستغلات بر آن مدرسه وقف کرد. از مدرسه نظامیه یی در شهر مرو هم نام برده اند و ابوالحسن بیهقی در کتاب جوامع احکام النجوم میگوید : حکیم فاضل محمود خوارزمی در این مدرسه به سال ۵۲٠ ه.ق . بکارد قلم تراش خویشتن را بکشت . در موصل و هرات هم نظام الملک مدارسی بنام نظامیه ایجاد کرد و از مدرسه نظامیه هرات هم تا قرن نهم هجری اطلاع در دست است زیرا جامی فاضل و عارف و شاعر بزرگ این عصر تحصیلات اولیه خود را در خدمت جنید مدرس دروس عربی و معانی و بیان این مدرسه انجام داد . یا نظامیه اصفهان . نام نظامیه ای که در اصفهان بامر خواجه نظام الملک بنا شد . یا نظامیه بصره . نام نظامیه ای که در بصره بامر خواجه نظام الملک بنا شد . یا نظامیه بغداد . نام نظامیه ای که در بغداد بامر خواجه نظام الملک بنا شد . یا نظامیه بلخ . نام نظامیه ای که در بلخ بامر خواجه نظام الملک بنا شد. یا نظامیه مرو . نام نظامیه ای که در شهر مرو بامر خواجه نظام الملک بنا شد . یا نظامیه موصل . نام نظامیه ای که در موصل بامر خواجه نظام الملک بنا شد . یا نظامیه نیشابور . نام نظامیه ای که در نیشابور بامر خواجه نظام الملک بنا شد .
(صفت ) مونث نظامی: ...( امیر نظام ) بار دیگر بسمت سرهنگی فوج گروس داخل خدمت نظامیه شد .
نام فرقه ای است از معتزله که پیروان ابراهیم نظام اند ٠

نظامیه. [ ن ِ می ی َ / ی ِ ] ( اِخ ) نام مدارسی است که به امر خواجه نظام الملک وزیر دانشمند و مقتدر دولت سلجوقیان ، در قرن پنجم هجری قمری ، در ولایات مهم قلمرو سلجوقی تأسیس شد، و ظاهراً نظامیه ها نخستین مدارسی بوده است که برای طلاب و دانشجویان آنها راتبه و شهریه معین و مداومی مقرر شده است. این مدارس به صورت آموزشگاههای مرتب شبانه روزی مخصوص شافعی مذهبان اداره می شده و وسایل آسایش طلاب آنها از هر حیث فراهم بوده است. معروفترین نظامیه ها عبارت است از:
1 - نظامیه نیشابور، این مدرسه در اواخر نیمه اول قرن پنجم هجری قمری به امر خواجه نظام الملک برای امام الحرمین ابوالمعالی عبدالملک بن عبداﷲ جوینی متوفی به سال 487 هَ. ق. بنا شد و ابوالمعالی سی سال در آنجا به تدریس و خطابه و ذکر می پرداخت و روزانه سیصد مرد در آنجا به دانش آموزی جمع می شدند، از طلاب و دانش آموزان نامدار این مدرسه اند: امام محمد غزالی و اوحدالدین انوری ابیوردی.
2 - نظامیه بغداد، بنای این مدرسه در سال 459 هَ. ق. پایان گرفت ، نظام الملک برای ساختمان این مدرسه 200000 دینار از مال خود خرج کرد و موقوفات متعدد و پردرآمدی بدان تخصیص داد، در نظامیه بغداد حجره هائی به سکونت طلاب اختصاص داشت و کتابخانه معتبر آن از کتابهای ارجمند انباشته بود. در این دارالعلم بزرگ شش هزار تن دانشجو به تحصیل فقه و تفسیر و حدیث و نحو و لغت و ادبیات و فلسفه ، اشتغال داشتند و به روایت ابن جبیر اندلسی که در سال 580 هَ. ق. بغداد را سیاحت کرده است : «بغداد را نزدیک سی مدرسه است و بزرگترین و مشهورترین آنها نظامیه است » در آغاز تأسیس نظامیه بغداد از امام شیخ ابواسحاق شیرازی دعوت شد تادر آنجا به تدریس پردازد و تا فرارسیدن وی امام ابونصر بغدادی ، معروف به ابن صباغ بیست روزی بدین مهم پرداخت ، امام غزالی نیز از مدرسان این دارالعلم بود. تولیت نظامیه بغداد بعد از خواجه نظام الملک با فرزندان وی بود و این دانشگاه بزرگ مذهب شافعی تا قریب دوقرن بعد از ایجاد در اوج عظمت و اشتهار بود و از آن پس نیز با اینکه مدرسه مستنصریه از شهرت و اعتبار آن کاسته بود، مدتها دایر بود.
3 - نظامیه بلخ ، از اساتید معروف آن آدم بن اسدالهروی است و از شاگردان بنام آنجا رشید وطواط است.
4 - نظامیه بصره ، به روایت مؤلف تجارب السلف این مدرسه که از نظامیه بغداد نیکوتر و بزرگتر بوده است ، در اواخر ایام المعتصم باﷲ خراب شد و از مصالح ساختمانی آن در شهر بصره مدرسه دیگری به همین نام ساختند.