صناعات خمس

صناعات خمس : (ترکیب وصفی، اِ مرکب ) (اصطلاح منطق ) آن اقسام پنجگانه ای است که به اعتبار ماده ٔ صغری ̍ و کبری ̍ در قیاس آید و عبارت است از برهان، جدل، خطابه، شعر و مغالطه .

صناعاتِ خَمْس
(یا: صنعت های پنج گانه) در اصطلاح منطق تقسیم و طبقه بندی قیاس به اعتبار ماده (محتوای دو مقدمه). قضیه ها به اعتبار یقینی بودن یا یقینی نبودن آن ها به دو گروه تقسیم می شوند: ۱. قضایای یقینی یا یقینیات؛ قضایایی که زمان و مکان و اوضاع سیاسی و اجتماعی و عقیدتی موجب دگرگونی آن ها نمی شود (← یقینیات). از این گونه قضایا برهان یا قیاس برهانی شکل می گیرد که مفید قطع و یقین است. ۲. قضایای غیر یقینی، که در اوضاع و احوال مختلف دگرگون می شوند. از این قضایا چهار صناعت دیگر پدید می آید: الف. جدل یا قیاس جدلی که از قضایای غیر یقینی موسوم به مشهورات و مسلّمات شکل می گیرد و موجب الزام و اسکات مخاطب می شود ب. خطابه یا قیاس خطابی که از قضایای غیر یقینی موسوم به مقبولات و مظنونات پدید می آید و در شنونده اعتقاد غیر جازم به بار می آورد. ج. مغالطه یا سفسطه یا قیاس مغالطی، از قضیه های غیر یقینی و کاذب، که به قضایای صادق می مانند و به مشبّهات و وهمیّات موسوم اند، شکل می گیرد؛ و مفید اعتقاد جازمی است که با واقع مطابقت ندارد؛ د. شعر یا قیاس شعری، قیاسی است که از مخیّلات شکل می گیرد و تخیّل به بار می آورد.

[ویکی فقه] صناعات خمس، یکی از اصطلاحات به کار رفته در علم منطق بوده و به معنای انواع پنج گانه استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به کار رفته در آن است.
دو بخش اصلی علم منطق، مباحث معرِّف و حجّت است. بخش معرِّف در باره تعریف و شرایط و اقسام آن بحث می کند و بخش حجّت درباره استدلال بحث می کند. گاهی استدلال از لحاظ صورت، بررسی و به قیاس، تمثیل و استقرا تقسیم می شود و گاهی از لحاظ ماده استدلال بررسی می شود. مباحث مربوط به بخش اخیر (انواع استدلال به حسب مواد و اصناف قضایای به کار رفته در آن) با عنوان «صناعات خمس» در منطق می آید. صناعات خمس عبارت اند از: صناعت برهان، جدل، خطابه، مغالطه و شعر. این صناعات از ترکیب اقسام قضایای یقینی و غیر یقینی (که ماده استدلال اند) با صور مختلف استدلال (قیاس، استقرا و تمثیل) به وجود می آید. در بیان این پنج قسم و وجه انحصار آن چنین گفته شده است: اثر کلام، یا تخیّل و تاثرات نفسانی است و یا تصدیق. تخیّل، یک قسم بیش ندارد و آن «شعر» است. و تصدیق بر چهارگونه است، زیرا اگر افاده یقین یعنی جزم صادق کند «برهان» است و اگر تصدیق ظنی به حکم پدید آورد، «خطابه» است. اگر از سخن، اعتراف و تسلیم مخاطب نتیجه گرفته شود، «جدل» است و اگر هیچ یک از آنها حاصل نشود، بلکه مطلوب از کلام، جزم به امور غیر واقعی و کاذب باشد، «مغالطه» است. شریف ترین این اقسام، برهان است، زیرا مفید یقین است و پس از آن جدل که مفید جزم است و بعد خطابه که باعث افاده ظن است و سپس شعر که مایه تهییج می شود (البته تهییج در خطابه هم مطلوب است) و در پایان، مغالطه که از همه پست تر است، چه اینکه شر محض است.
مستندات مقاله
در تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • گرامی، محمدعلی، منطق مقارن. • خوانساری، محمد، منطق صوری.• تفتازانی، عبدالله بن شهاب الدین، الحاشیة علی تهذیب المنطق.• مظفر، محمدرضا، المنطق.
۱. ↑ مظفر، محمدرضا، المنطق، ص۳۵۵.
...