[ویکی فقه] حسین کُرد شبستری، نام یکی از داستان های پهلوانی و عامیانه که به احتمال بسیار در دوره صفوی ساخته شده و یتیم نامه نیز نامیده شده است.
حسین کرد مبتنی بر اختلاف
شیعه و سنّی و به ویژه اختلاف شیعیان ایران با اهل تسنن آسیای مرکزی در دوره
شاه عباس اول است و در واقع نشان دهنده ناتوانی دولت صفوی در تغییر دادنِ مذهب اهل سنّت در آسیای مرکزی به تشیع است. براساس این داستان، دولت صفوی چون از چیرگی بر آن سرزمین و تبلیغ تشیع درماند، راه انتقام آمیزی در پیش گرفت. شاه عباس گروهی را به سرکردگی مسیح تکمه بند تبریزی برای خرابکاری به شهرهای آن جا فرستاد. این گروه باعث بدنامی بزرگان آن ناحیه و خفت و خواری آنان شدند و پیروزمندانه بازگشتند. این بخش اول داستان است که تاکنون چاپ نشده و نگارنده یگانه نسخه خطی آن را، که متعلق به دوستعلی خان معیرالممالک (متوفی ۱۲۹۰) بوده، دیده است. بزرگان آسیای مرکزی که اوضاع را چنین دیدند، گروهی را به سرکردگی بَبْرازخان و اخترخان برای انتقام گرفتن به ایران فرستادند، اما آنان گرفتار فرمانده گشتی های
اصفهان ، حسین کرد شبستری، شدند. حیله های آنان کارگر نیفتاد و پس از صدمات فراوان کشته شدند.این بخش از حسین کرد چند بار چاپ سنگی شده و یک بار هم مؤلف این مقاله، با حذف حدود دو صفحه داستان، آن را چاپ حروفی کرده است (تهران ۱۳۴۴ش).حسین کرد از نادر داستان های عامیانه ایران است که از زمینه تاریخی و به ویژه جغرافیایی صحیحی برخوردار است و اشتباه تاریخی و جغرافیایی در آن کمتر دیده می شود.نویسنده گمنام آن با بخش هایی از مکان های وقوع داستان خود، شامل ایران و آسیای مرکزی از
بلخ تا
بخارا و برخی شهرهای هند، و نیز تاریخ دوره شاه عباس، آشنایی کافی داشته، اما ظاهراً متن پس از تألیف و رونویسی، اندکی دست کاری شده، چنان که ناسزاهایی به ترکی به آن افزوده شده است تا اصالت آذربایجانی حسین کرد را بیش تر نشان دهد.
وضعیت سیاسی و اجتماعی دوره صفوی
برخی از اطلاعاتی که در کتاب آمده بسیار دقیق و منحصر به فرد است، از جمله این که شاه عباس هنگام پذیرفتن سفیران خارجی، جامه شاه طهماسب را بر تن می کرد همچنین کتاب برای مطالعه اوضاع و احوال اجتماعی دوره صفوی، نظیر طرز نگهبانی شهرها ، وضع قهوه خانه ها ، خانه های عیش و عشرت ، شبروی و دزدی های شبانه و استفاده دولت صفوی از مردم بی سواد برای محافظت شهرها و گماشتن افراد بزن بهادر (از جمله حسین کرد) بر کارها بسیار سودمند است.
ساختار و عناصر عامیانه داستان
اصل داستان حسین کرد شبستری را به احتمال بسیار در روایات سینه به سینه، یا دست کم در نقالی ها، باید جستجو کرد. کهن ترین نسخه خطی باقی مانده از این اثر، دست نویس منحصر به فردی متعلق به ۱۲۵۵ است که در مؤسسه زبان های آسیایی فرهنگستان علوم
روسیه در
سن پترزبورگ نگهداری می شود. این نسخه، که با چاپ های قدیم حسین کرد بسیار متفاوت و از آن ها بسیار مفصّل تر است، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری چاپ شده است (تهران ۱۳۸۵ش). براساس ترکیب و ساختار زبانی اثر، بعید به نظر می رسد که جابه جا شدن شکل روایی، از شفاهی به مکتوب، پیش از گردآوردن نسخه دست نویس موجود در روسیه ، واقع شده باشد.
دو استدلال برای فرضیه مذکور
...
