ادبیات فارسی

ادبیّات فارسی یا ادبیات پارسی به ادبیاتی گفته می شود که به زبان فارسی نوشته شده باشد. ادبیات فارسی تاریخی هزار و صد ساله دارد. شعر فارسی و نثر فارسی دو گونه اصلی در ادب فارسی هستند. برخی کتاب های کُهن در موضوعات غیرادبی مانند تاریخ، مناجات و علوم گوناگون نیز دارای ارزش ادبی هستند و با گذشت زمان در دسته آثار کلاسیک ادبیات فارسی قرار گرفته اند.
مثنوی: قالبی است که در آن هر بیت قافیه جداگانه ای دارد که بین دو مصراع همان بیت مشترک است، اما وزن تمام ابیات یک مثنوی مساوی است. مثنوی بیشتر درون مایهٔ حماسه یا داستان های غنایی دارد. فردوسی، رودکی و نظامی از بزرگترین مثنوی سرایان ادب فارسی هستند.
قصیده: قصیده معمولاً بیش از پانزده بیت دارد و مصراع نخست با مصراع های زوج هم قافیه است. درونمایه قصیده معمولاً مدح، ذم، سوگواری، بزم، وصف طبیعت و موعظه را شامل می شود. عنصری، فرخی سیستانی، منوچهری، انوری ابیوردی، خاقانی شروانی، ناصرخسرو، سیف فرغانی و سعدالدین نزاری قهستانی از برجسته ترین قصیده سرایان ادب فارسی به شمار می روند.
غزل: غزل در ساختار مانند قصیده است با این تفاوت که ابیات آن بین پنج تا چهارده بیت است. غزل ها بیشتر حاوی درون مایه عشق و عرفان و غنا هستند. سعدی، خواجوی کرمانی و حافظ را می توان به عنوان غزلسرایان بزرگ ادبیات فارسی برشمرد.
مسمط: مسمط به نوعی از قصاید یا اشعاری اطلاق می شود که وزن یکسان داشته و از تلفیق و ترکیب بخش هایی کوچک موسوم به رشته ها یا لخت ها فراهم آمده باشند. قافیهٔ رشته ها متفاوت است و در هر رشته تمام مصراع ها جز مصراع آخر هم قافیه است. در مسمط، مصراع آخر هر رشته را بند می گویند. بندها هم قافیه و حلقهٔ اتصال همهٔ رشته ها به یکدیگر است. منوچهری دامغانی ابداع کنندهٔ مسمط در شعر فارسی است.
مستزاد: قالب شعری کم استفاده در ادبیات فارسی که در حقیقت غزلی است که کلمه یا جمله موزون و هماهنگی به آخر تمامی مصرع ها اضافه شده است. مسعود سعد سلمان نخستین مستزادسرا است. میرزاده عشقی و مهدی اخوان ثالث نیز این قالب را در اشعارشان به کار برده اند.
ترجیع بند: مجموعه ای است از غزل های چند بیتی که هم وزن هستند و برای اتصال این غزل ها به یکدیگر از یک بیت تکراری استفاده می نماید. بیت ترجیع با قافیه ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می گردد. سعدی و هاتف اصفهانی ترجیع بندهایی دارند.
ترکیب بند: همان ترجیع بند است با این تفاوت که بیت تکراری ترجیع بند در این قالب متغیر است. از ترکیب بندسرایان می توان به محتشم کاشانی و وحشی بافقی اشاره کرد.
قطعه: شعری است حاوی داستان یا پند اخلاقی و نیز مدح و هجو که در آن ابیات هم وزن و هم قافیه اند. از دوبیت آغاز می شود. رودکی، انوری، ابن یمین و پروین اعتصامی مهم ترین قطعه سرایان ادبیات فارسی هستند.
رباعی: از دو بیت تشکیل شده و مصراع های یک و دو و چهارم با یکدیگر هم قافیه اند. وزن تمام رباعی ها یکسان است و برای بیان افکار و اندیشه های شاعر استفاده می شده است. این قالب کاملاً یارانی بوده و از زبان فارسی به سایر زبان ها رسیده است. رودکی را مخترع این قالب می دانند. بجز او خیام و مولوی نیز از رباعی سرایان بنام هستند.
دو بیتی: مانند رباعی است اما از آن قدیمی تر و کهن تر است. ریشه آن به دوران پیش از اسلام بازمی گردد. تفاوت رباعی و دوبیتی در وزن آن هاست و نیز اینکه دوبیتی برای بیان احساسات درونی شاعر بکار می رود. دوبیتی های فارسی از دوبیتی های محلی و فهلوی ریشه گرفته است. باباطاهر، صفی الدین اردبیلی، و فایز دشتی از بزرگترین دوبیتی سرایان ایران به شمار می روند.
چهارپاره: مانند مثنوی بوده ولی هر بیت با بیت بعدی هم قافیه بوده و از بزرگان آن می شود به نادر نادرپور اشاره کرد.
ادبیات فارسی ریشه در ادبیات باستانی ایران دارد که تحت تأثیر متون اوستایی در دوران ساسانی به زبان های پارسی میانه و پهلوی اشکانی پدید آمد. ادبیات فارسی نو نیز پس از اسلام و با الگوبرداری از ادبیات عربی در نظم و ریشه های دبیری و نویسندگی دوران ساسانی که ادبیات منثور عربی را ایجاد کرده بود در زمینه نثر متولد شد. ادبیات شفاهی فارسی نیز به همان سبک باستانی خود ادامه یافت.
ادبیات فارسی موضوعاتی مانند حماسه و روایات و اساطیر ایرانی و غیر ایرانی، مذهب و عرفان، روایت های عاشقانه، فلسفه و اخلاق و نظایر آن را در برمی گیرد. برپایه موضوع مورد کاربرد در یک آفریده ادبی فارسی آن را در گستره ادبیات حماسی، غنایی، تعلیمی یا نمایشی قرار می گیرد.
ادبیات فارسی چهره های بین المللی شناخته شده ای دارد که بیشتر آن ها شاعران سده های میانه هستند. از این میان می توان به رودکی، فردوسی، نظامی گنجه ای، خیام، سعدی، مولانا و حافظ اشاره کرد. گوته بر این باور است ادبیات فارسی، یکی از چهار ارکان ادبیات بشر است.

ادبیّاتِ فارسی از کهن ترین ادبیّات های جهان است.
• «جهانی شدن یا نشدن ارتباطی با تعداد نویسنده ها ندارد. البته وجود نویسنده های بیشتر یعنی تلاش بیشتر برای رسیدن به الگوهای بین المللی. وقتی ادبیات داستانی ما هنوز ایرانی نیست چطور می تواند جهانی بشود؟ هنوز ایرانی نیست به این دلیل که مخاطب ایرانی را نمی تواند راضی کند و خب بحث تکراری شمارگان مؤید این حرف است.» -> فریبا کلهر
• «از نظر داستان کوتاه ما از هیچ کجا کم نداریم. من حداقل بیش از صد داستان کوتاه خوب می توانم نام ببرم، ولی در رمان به دلیل اینکه در جامعه ما ادبیات حرفه ای وجود ندارد، یعنی نویسنده حرفه ای وجود ندارد که همه هم و غم خود را از طریق ادبیات ادامه بدهد و معاش خود را از طریق ادبیات انجام دهد.» -> ابوتراب خسروی
• «ما در واقع در وضعیتی هستیم که از انقلاب مشروطه به این سو با مظاهر جهان مدرن آشنا و روبرو شدیم و چه بخواهیم، چه نخواهیم جزو این وضعیت هستیم و طبیعتاً ادبیات داستانی هم تحت تأثیر جنبه های مدرن زندگی امروز قرار می گیرد و ناگزیر هستیم که نگاه مان را به روی دنیای آینده باز کنیم و جنبه های مدرن زندگی را بیشتر درک کنیم. ادبیات هم یکی از این راه است.» -> ابوتراب خسروی
• «ادبیات راستین الفبایش را از ادبیات گذشته گرفته و ما آن را ادامه می دهیم. البته ما باید حرف زمان خود را بزنیم. امروز واژگان، زبان، نگاه و چیزهایی که دل ما را به درد می آورد، فرق کرده است؛ اما ریشه همه این ها در گذشته است.»• «ما در دورانی زندگی می کنیم که از جان مان برای نوشتن مایه می گذاریم و با آثارمان زندگی می کنیم؛ پس این آثار در ادبیات آینده بسیار تأثیرگذار خواهند بود.» «در گفتگو با ایسنا» ؛۳۱ مه ۲۰۰۹ / ۱۰ خرداد ۱۳۸۸ -> ناهید کبیری

[ویکی فقه] ادبیات و زبان فارسی به عنوان یکی از زبان های زنده و مطرح در دنیا بوده و به عنوان زبان رسمی و اصلی میهن اسلامی ایران می باشد. با توجه به قدمت و گستردگی ادبیات فارسی و با توجه به اینکه از جهاتی متاثر از اسلام و مسلمین بوده است، می توان آن را از زوایای مختلف، به عنوان یکی از علوم اسلامی مورد بررسی و دقت نظر قرار داد.
در راستای آشنایی با ادبیات فارسی، به مباحث زیر به اختصار اشاره می نماییم. واژه ادب را فرهنگ های لغت به معانی، فرهنگ، دانش، هنر ،حسن معاشرت و.... تعریف کرده اند.
مجاهد، محمد حسین، مروری بر ویژگی های زبان فارسی، انتشارات پژوهش، چاپ اول ۱۳۷۴، ص۱۳.
ایرانیان از نژاد هند و اروپائی اند و ظاهرا هند و اروپاییان در ۲۰۰۰ ق. م (۲۶۲۲ قبل از هجرت) دست به مهاجرت عظیمی زده اند. هندو ایرانیان در حدود ۱۵۰۰ تا ۱۲۰۰ ق. م (۲۱۲۰ تا ۱۸۲۰ قبل از هجرت) به آسیای میانه رسیده اند.
سبحانی، توفیق، تاریخ ادبیات ۱، دانشگاه پیام نور، چاپ دهم، مهر ۱۳۷۶، ص۱۶.
لشکرکشی مسلمانان به ایران در قرن اوّل هجری، به همراه خود، جهان بینی جدیدی را برای ایرانیان به ارمغان آورد، که تاثیر زیادی بر اطوار فرهنگ ایرانی، از جمله ادبیات فارسی، گذاشت. مسلمانان اولیه با سلوک بی آلایش خود تاثیری بیش از دعوت رسمی یک مبلغ داشتند
حسین مفتخری و حسین زمانی، تاریخ ایران از ورود مسلمانان تا پایان طاهریان، سمت، تهران ، ۱۳۸۱، ص۵۵.
...