ساختار تشکیلات حوزه های علمیه

[ویکی فقه] تشکیلات حوزه های علمیه، گروهی از علما، مراجع تقلید، مجتهدان، راویان و محدثانی که پیرو و معتقد به امامت حضرت علی و فرزندان معصوم (علیهم السّلام) هستند و تحت یک نظام فرهنگی و اجتماعی در راه تحقق اهداف خاصی شکل گرفته و فعالیت می کنند. در این مقاله ساختار و شاخص های درونی حوزه های علمیه از قبیل اهداف، سلسله مراتب، ارزش ها و هنجارها بررسی می شود.
باید یادآوری نمود که انسان برای رسیدن به هدف و یا اهداف مشترک، با فعالیت های مشترک و هماهنگ در کنار هم برای تسهیل وصول به هدفشان فعالیت های خود را سازمان دهی نموده و تشکلی را به وجود می آوردند.سازمان روحانیت شیعه نیز از این قاعده مستثنا نیست، به ویژه آن که عنصر هدف داری در به وجود آمدن آن نقش به سزایی داشته است. برای این که اهداف این سازمان را بهتر بشناسیم، لازم است به فلسفه وجودی حوزه های علمیه شیعه و روحانیت بپردازیم.دین اسلام به عنوان آخرین دین از ادیان آسمانی با بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) و با داعیه جهانی و جاویدانی داشتن، به جوامع انسانی عرضه شد. طبیعی است که ابلاغ و تبیین اصول مبانی این دین، به مبلغ و رهبری نیاز داشت. رسالت حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) در این جهت بود و پس از آن، امامت به عنوان تداوم خط رسالت در جهان بینی شیعی مطرح است. دردو عصر رسالت و امامت، تمام مسؤولیت بر دوش پیامبر و ائمه اطهار (علیهم السّلام) بود که بسته به شرایط زمانی و مکانی، در راه تحقق اهدف اسلامی و گسترش معارف دینی، فعالیت هایی رادر این زمینه هدایت می کردند. پس از عصر رسالت و امامت، با توجه به آیه «وَ ما کانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْکُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذا رَجَعُوا اِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»
توبه/سوره۹، آیه۱۲۲.
فعالیت های آموزشی وتعلیماتی اسلامی از آغاز رسالت تا پایان عصر غیبت صغری، تحت سرپرستی امامان معصوم (علیهم السّلام) انجام می شد و آنان ریاست و رهبری امور آموزشی و فرهنگی را عهده دار بودند و تقسیم وظایف و برنامه ریزی در زمینه های مربوط را انجام می دادند و به عنوان رئیس و پیشوا پیروی می شدند. در این مقطع، اگر چه آموزش و تدریس و تعلیم و تربیت وجود داشت، اما به صورت ساده و قالب خاص خود بود. ائمه معصوم (علیهم السّلام)، معلم و آموزگار علوم و معارف اسلامی بودند و برای شاگردان خود درس می گفتند.پس از دوران حضور مستقیم رهبران معصوم در عرصه های دینی و علمی، فقهای شیعی حرکت علمی را آغاز نمودند و به مرحله جدیدی از تحول گام نهادند. از آن زمان، حوزه و تشکیلات دینی به صورت ساده و ابتدایی شکل گرفت و به مرور زمان، تمایز وظایف، لیاقت ها، عناوین و پایگاه ها شگل گرفت. از این رهگذر، تفاوت میان مدیر، استادان و شاگردان شایسته تر و دیگران به وجود آمد. در فرایند رویداد های جمعی نیز تصمیم از سوی رهبر و مدیر اتخاذ می شد و دیگران در اجرای آن مطیع بودند. در ذیل به این مراتب اشاره می شود:
← مرجعیت و ریاست
گرایش به خواندن و نوشتن، هم زمان با بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) و از هنگام شکوفایی اسلام آغاز شد. نخستین نقش در امر تعلیم و آموزش را پیامبر ایفا نمود و با فراخواندن مردم به آیین اسلام و با استفاده از منازل و مساجد، به آموزش و نشر آموزه های دینی پرداخت.دکتر احمد شلبی درباره مراکز آموزشی در صدر اسلام، به انتخاب برخی از خانه های اصحاب برای تعلیم و آموزش اشاره کرده، می نویسد:یکی از منازلی که رسول خدا برای تجمع اصحاب و آموزش دادن تعلیمات اسلامی برگزید، خانه زید بن ارقم، از مبلغان صدر اسلام بود؛ مرکزی که پیامبر، اصحاب را در آن جا ملاقات نمود و به آنان مبادی دین جدید (اسلام) را می آموخت و از کسانی که به اسلام می گرویدند، در آن جا استقبال می کرد. غیر از خانه ارقم، رسول خدا در مکه در منزل خودش نیز به تعلیم و تربیت مسلمانان و اصحاب می پرداخت.
شبلی، احمد، تاریخ التربیه الاسلامیه، ص۴۷ - ۴۸.
...