قپچاق

قپچاق ممکن است به یکی از موارد زیر اشاره داشته باشد:
قپچاق
قپچاق (میاندوآب)
قپچاق (اسکو)
قپچاق (همدان)
قپچاق (بستان آباد)

قِپْچاق
(در منابع اسلامی: قبچاق؛ قفچاق؛ خنچاخ؛ خفشاخ؛ در منابع لاتینی: کومانی؛ در منابع روسی: پولووتسی) قوم ترک اوراسیایی، از کیماک های حوزۀ رودخانۀ ایرتیش، ساکن اراضی میان قسمت های علیای رودخانه های توبول و ایشیم، از شاخه های ایرتیش. اینان در زمان های دور، از بقیۀ کیماک ها جدا شدند و در قسمت های اخیر جای گرفتند. در دوره ای از قرن ۴ق، کومان های چین، به قپچاق ها پیوستند و مشترکاً در جهت جنوب و غرب به حرکت درآمدند و با فشارهای خود قبایل غز را به ترک اراضی خود مجبور کردند و در کمتر از ۵۰ سال تمام سرزمین های حوزۀ سفلای رودخانۀ ولگا را به تصرف خود درآوردند. به نوشتۀ حدودالعالم، که در همین روزگار تألیف شده است، کشور قپچاق ها از شمال به نواحی غیرمسکونی شمالی و از جنوب به اراضی پچنگ ها، از شرق به ناحیۀ کیماک و از غرب به حوزۀ سفلای رودخانۀ دن محدود بود. اینان پس از چندی متوجه پچنگ ها شدند و آنان را از جنوب روسیه بیرون راندند و در مجاورت دولت های کیف و بیزانس قرار گرفتند. روس ها این اقوام تازه وارد را پولووتسی، یعنی زردگون، می نامیدند. اینان در دشمنی با روس ها و تا حدی با بیزانس جای پچنگ ها را گرفته بودند و پس از مرگ یاروسلاو خردمند، از ۴۶۰ق/۱۰۶۸م تا ۶۰۶ق/۱۲۱۰م بیش از پنج لشکرکشی بزرگ برضد روس ها به راه انداختند. قپچاق ها از نیمۀ دوم قرن ۴ق نام خود را بر تمام سرزمین هایی نهادند که در قلمرو آنان قرار گرفته بود. این قلمرو که از رودخانۀ ایرتیش و اعماق قزاقستان امروزی در شرق تا مصب رودخانۀ دانوب در غرب امتداد داشت، برای قرون متمادی، دشت قپچاق نامیده می شد. گروهی از قپچاق ها، که در همسایگی خوارزم به سر می بردند، با دولت های خوارزم مناسباتی صلح آمیز برقرار کرده بودند. به نوشتۀ ابن خلدون، میان قپچاق ها و خاندان خوارزمشاه از قدیم، مودت و خویشاوندی برقرار بود و بسیاری از قپچاق ها و خوارزمی ها از طریق وصلت های خانوادگی و ازدواج، خویشاوندان یکدیگر شده بودند. سلطان علاءالدین تکش خوارزمشاه، به اتکای حشم قپچاق که مطیع یا متحد او بودند، سلاطین اطراف را از هر گونه ستیزه با خود برحذر می داشت. قپچاق ها در جنگ های بخارا شرکت داشتند. مادر سلطان محمد خوارزمشاه از بیاووت های قپچاق بود. مغولان در حملات اول خود به قفقاز و اوراسیا در ۶۱۹ق، قپچاق ها و آلان ها را در هم شکستند و پس از این پیروزی ها به موطن خود بازگشتند. قپچاق ها در مرحلۀ دوم حملات مغولان، به استثنای مبارزات کوتان خان و بچمان خان قپچاقی، از جنگ با مغولان خودداری ورزیدند و هم دست آنان شدند و همراه مغولان تا پشت دروازه های برلین پیش رفتند. با این حال، بردگان قپچاقی یکی از منابع ثروت خان های مغول اردوی زرین روسیه بودند. هزاران بردۀ غیرمسلمان قپچاقی، از طریق بازرگانان ونیزی از دریای سیاه به دریای مدیترانه و سواحل مصر و شام انتقال یافتند و به خدمت ایوبیان درآمدند و پس از آن خود دولت ممالیک بحری را برپا داشتند. قوم قپچاق در طول حیات دولت های مغولی روسیه به آرامی در دیگر اقوام دشت مستحیل شد. امروزه از آن قوم، احتمالاً جز بعضی اقوام، نظیر کومیک های داغستان چیز دیگری باقی نمانده است.