اردلان

اردلان در لغت به معنای «موبد» و «پرهیزگار» و (اردلانی) به معنای «جایگاه موبدان» می باشد. اردلان نام جغرافیایی خاصی بوده که به مرکز کردستان اطلاق می شده است و نیز نام خاندان بزرگی است که بر قلمرو حکومت اردلان، امارات و سیطره داشته اند. پایتخت آن ها سنه یا سنندج بود. حکام اردلان بیش از هفتصدسال درغرب ایران و مناطق کردنشین حکومت می کردند.
تاریخ ساسانیان
منبع شناسی تاریخ ساسانی
فهرست شاهان ساسانی
فهرست شاهان ایران
ایران در دوران ملوک الطوایفی
اتابکان لر بزرگ
اتابکان لر کوچک
در تاریخ از سلسله امیران محلی کردستان که حکومت اردلان در کردستان عراق امروزی و بخشی از کردستان ترکیه امروزی، و مرکزیت منطقه ای که جزیره ابن عمر گفته می شده و دارالملک یا کرسی آن موصل بوده، را از قرن هفتم هجری قمری به عهده داشته اند، با عنوان حکام اردلان یاد شده است.
حوزهٔ متصرفی و شناخته شده اردلان در کردستان ایران، استان کردستان کنونی به مرکزیت سنندج، و توابعی چون سنقر و سقز، بانه مریوان ،قروه، بیجار،اورامان لهون، تخت، ژاورو و ... و دیگر نقاطی که ورای سیروان گستره ای سرزمینی را با همان نام اورامان تشکیل می داده، بوده است.
فرد حاکم مدعی نسب داشتن از اردشیر بابکان بود.بر طبق تاریخ طبری قرن دوم اردشیر بابکان ساسانی از طایفه بازرنگی کرد بوده در ضمن بدلیسی نسب حاکمان اردلان و بدلیس(درواقع نسب خود که از حاکمان بدلیس بوده ساسانی عنوان نموده است) و گیلانیان یا گیلانشاهیان را ساسانی بیان نموده است. نخستین حاکم این قبیله احمد پسر مروان حاکم مروانیان دیاربکر بود.

اَردَلان
خاندانی فرمانروا در کردستان ایران (حک: ۶ و ۷ ـ تا نیمۀ قرن ۱۳ق) از دیرپاترین سلسله های حکومتگر کُرد. نام اردلان بر چند تیره و طایفه کُرد نیز اطلاق می شود. قلمرو این سلسله تقریباً با استان کردستان و بعضی مناطق استان کرمانشاه برابر بود. دامنۀ نفوذ این خاندان گاه تا مناطق داخلی کردستان عراق کشیده می شد. مرکز این سلسله و پایتخت آنان شهر سنندج بود. مورخان کُرد راجع به تبار این خاندان اختلاف نظر دارند. بعضی از مورخان قدیم تر، این خاندان را از اعقاب مروانیان ناحیۀ میافارقین می دانند و بعضی دیگر نسب آنان را به اردشیر بابکان مؤسس سلسلۀ ساسانی می رسانند. نخستین حاکم این خاندان، خسرو اردلان نام داشت که با تعدادی از اتباعش در ۵۶۴ق از موصل و دیاربکر به شهر زور آمد و در زمانی کوتاه، قلعۀ پلنگان کرسی امیران کلهر و چند ناحیۀ دیگر را به تصرف درآورد. بنا به روایتی دیگر، بابا اردلان، حاکم قسمتی از ناحیۀ گوران، با حمایت مغولان حکومت نواحی بیشتری را در دست گرفت و از آن پس حکومت در خاندان او به صورت موروثی باقی ماند. آخرین حاکم موروثی اردلان، امان الله خان دوم، معروف به غلامشاه خان بود که در ۱۲۸۴ق درگذشت و از آن پس حکومت ناحیۀ کردستان به اختیار دولت مرکزی درآمد. از دورۀ طولانی حکومت اردلان ها آثاری چند به جا مانده که مشهورترین آن ها مسجد دارالاحسان سنندج و چند پل و مدرسه و مسجد و ساختمان های دیگر است.