[ویکی فقه] عهدنامه ای که پس از دورة دوم جنگهای ایران و روس در پنجم شعبان ۱۲۴۳ در ترکمان چای بین ایران و روسیه منعقد شد. این عهدنامه در تاریخ دیپلماسی، روابط بین المللی و اوضاع داخلی ایران نقطة عطف تلقی می شود. دو دوره جنگ ایران و روسیه، ایران را بیش از گذشته به عرصة سیاستهای جهانی کشاند و فضای جدیدی در ایران ایجاد کرد که برای تحولات سیاسی و اجتماعی و اقتصادی ایران زمینة مساعدی فراهم آمد.
با تأسیس سلطنت قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴)، قفقاز اهمیت ویژه ای یافت. رشد و گسترش سرمایه های تجاری روسیه، که از زمان پتر کبیر آغاز شده بود، سیاست نظامی خاصی در پی داشت که از یکسو گرایش به تسلط بر دریای سیاه برای تفوق بر عثمانی و از سوی دیگر، سلطه بر دریای خزر را برای نفوذ به هند، از طریق خلیج فارس و سرزمینهای شرق دریای خزر، در اولویت قرار می داد. الحاق گرجستان به روسیه در ۳ جمادی الاولی ۱۲۱۶/ ۱۲ سپتامبر ۱۸۰۱ و خودمختاری برخی حکام محلیِ تحت حمایت روسیه، موضوع مهم دیگری بود که حکومت قاجار را به تسلط بر قفقاز و دستیابی به مرزهای صفوی تحریک می کرد. پیش از این، دو اردوکشی نظامی آقامحمدخان به قفقاز در ۱۲۰۹ و ۱۲۱۱، روسها را برای تسلط بر این ناحیه تحریض کرده بود؛ ازینرو، در ۱۲۱۸/ ۱۸۰۳ نخستین دورة جنگهای ایران و روسیه آغاز شد که ده سال ادامه یافت و به شکست ایران و عقد عهدنامه گلستان انجامید. اقدامات سیاسی ایران برای پس گرفتن مناطق اشغال شده، طی سالهای پس از انعقاد این قرارداد، بی نتیجه ماند .
← تصرق قفقاز توسط روسیه
اصل عهدنامة ترکمان چای، به همراه دو طومار، در ادارة کل اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجة ایران موجود است که به صورت دفتری با ۳۶ برگ در ابعاد ۵ر۱۹ سانتیمتر ۵ر۳۱ سانتیمتر به دو زبان فارسی و فرانسه، حاوی چهار عهدنامه است: متن عهدنامة سیاسی ترکمان چای (۱۶ فصل)؛ عهدنامه ای مبنی بر تفسیر فصول چهارم و ششم درباره نحوة اقامت ارتش روسیه در آذربایجان تا هنگام پرداخت غرامت؛ عهدنامه ای مبنی بر تفسیر فصل نهم، راجع به روش پذیرایی از سفرا و نمایندگان روسیه در ایران؛ عهدنامه ای در خصوص تعیین تکلیف اتباع و مأموران طرفین و امور بازرگانی و قضایی و کاپیتولاسیون (۹ فصل). طومار اول با سرلوحة تاج و عقاب علامت امپراتوری روسیه حاوی عهدنامه ای بازرگانی است، مشتمل بر یک مقدمه به زبان روسی و نُه فصل به زبان فرانسه و یک نتیجه به زبان روسی، در قطع ۵۳ سانتیمتر ۷۶ر۲ سانتیمتر. طومار دوم، با همان مشخصات، حاوی عهدنامه ای در باب شرایط پرداخت غرامت جنگی و اشغال آذربایجان تا زمان پرداخت غرامت از طرف ارتش روسیه است، مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل و یک نتیجه به دو زبان روسی و فرانسه، در ابعاد ۵۳ سانتیمتر ۲۸ر۱ سانتیمتر، با لفافه ای از اطلس سفید.
منابع
(۱) اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی ، چاپ غلامحسین میرزاصالح ، تهران : نشر تاریخ ایران ، ۱۳۶۵ ش . (۲) محمدبن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء ، تهران : انتشارات علمیّه اسلامیّه ، ( بی تا. ) . (۳) جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دورة قاجاریه از سال ۱۲۴۰تا ۱۲۶۷ قمری ، چاپ عباس اقبال ، تهران ۱۳۲۷ ش . (۴) فضل الدین عبدالنبی خاوری شیرازی ، تاریخ ذوالقرنین ، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ ش . (۵) محمد فتح اللّه بن محمدتقی ساروی ، تاریخ محمدی ( احسن التواریخ )، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ ش . (۶) محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ : تاریخ قاجاریه ، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ ش . (۷) معاهدات و قراردادهای تاریخی در دورة قاجاریه ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۳ ش . (۸) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، مآثرسلطانیه : تاریخ جنگهای ایران و روس ، تبریز ۱۲۴۱، چاپ غلامحسین صدری افشار، چاپ افست تهران ۱۳۵۱ ش . (۹) سعید نفیسی ، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر ، تهران ۱۳۶۱ ش . (۱۰) رابرت گرانت واتسون ، تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال ۱۸۵۸ ، ترجمة ع . وحید مازندرانی ، تهران ۱۳۵۶ ش . (۱۱) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، فهرس التّواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران ۱۳۷۳ ش . (۱۲) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش .
با تأسیس سلطنت قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴)، قفقاز اهمیت ویژه ای یافت. رشد و گسترش سرمایه های تجاری روسیه، که از زمان پتر کبیر آغاز شده بود، سیاست نظامی خاصی در پی داشت که از یکسو گرایش به تسلط بر دریای سیاه برای تفوق بر عثمانی و از سوی دیگر، سلطه بر دریای خزر را برای نفوذ به هند، از طریق خلیج فارس و سرزمینهای شرق دریای خزر، در اولویت قرار می داد. الحاق گرجستان به روسیه در ۳ جمادی الاولی ۱۲۱۶/ ۱۲ سپتامبر ۱۸۰۱ و خودمختاری برخی حکام محلیِ تحت حمایت روسیه، موضوع مهم دیگری بود که حکومت قاجار را به تسلط بر قفقاز و دستیابی به مرزهای صفوی تحریک می کرد. پیش از این، دو اردوکشی نظامی آقامحمدخان به قفقاز در ۱۲۰۹ و ۱۲۱۱، روسها را برای تسلط بر این ناحیه تحریض کرده بود؛ ازینرو، در ۱۲۱۸/ ۱۸۰۳ نخستین دورة جنگهای ایران و روسیه آغاز شد که ده سال ادامه یافت و به شکست ایران و عقد عهدنامه گلستان انجامید. اقدامات سیاسی ایران برای پس گرفتن مناطق اشغال شده، طی سالهای پس از انعقاد این قرارداد، بی نتیجه ماند .
← تصرق قفقاز توسط روسیه
اصل عهدنامة ترکمان چای، به همراه دو طومار، در ادارة کل اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجة ایران موجود است که به صورت دفتری با ۳۶ برگ در ابعاد ۵ر۱۹ سانتیمتر ۵ر۳۱ سانتیمتر به دو زبان فارسی و فرانسه، حاوی چهار عهدنامه است: متن عهدنامة سیاسی ترکمان چای (۱۶ فصل)؛ عهدنامه ای مبنی بر تفسیر فصول چهارم و ششم درباره نحوة اقامت ارتش روسیه در آذربایجان تا هنگام پرداخت غرامت؛ عهدنامه ای مبنی بر تفسیر فصل نهم، راجع به روش پذیرایی از سفرا و نمایندگان روسیه در ایران؛ عهدنامه ای در خصوص تعیین تکلیف اتباع و مأموران طرفین و امور بازرگانی و قضایی و کاپیتولاسیون (۹ فصل). طومار اول با سرلوحة تاج و عقاب علامت امپراتوری روسیه حاوی عهدنامه ای بازرگانی است، مشتمل بر یک مقدمه به زبان روسی و نُه فصل به زبان فرانسه و یک نتیجه به زبان روسی، در قطع ۵۳ سانتیمتر ۷۶ر۲ سانتیمتر. طومار دوم، با همان مشخصات، حاوی عهدنامه ای در باب شرایط پرداخت غرامت جنگی و اشغال آذربایجان تا زمان پرداخت غرامت از طرف ارتش روسیه است، مشتمل بر یک مقدمه و شش فصل و یک نتیجه به دو زبان روسی و فرانسه، در ابعاد ۵۳ سانتیمتر ۲۸ر۱ سانتیمتر، با لفافه ای از اطلس سفید.
منابع
(۱) اسناد رسمی در روابط سیاسی ایران با انگلیس و روس و عثمانی ، چاپ غلامحسین میرزاصالح ، تهران : نشر تاریخ ایران ، ۱۳۶۵ ش . (۲) محمدبن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء ، تهران : انتشارات علمیّه اسلامیّه ، ( بی تا. ) . (۳) جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دورة قاجاریه از سال ۱۲۴۰تا ۱۲۶۷ قمری ، چاپ عباس اقبال ، تهران ۱۳۲۷ ش . (۴) فضل الدین عبدالنبی خاوری شیرازی ، تاریخ ذوالقرنین ، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ ش . (۵) محمد فتح اللّه بن محمدتقی ساروی ، تاریخ محمدی ( احسن التواریخ )، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۱ ش . (۶) محمدتقی بن محمدعلی سپهر، ناسخ التواریخ : تاریخ قاجاریه ، چاپ جمشید کیانفر، تهران ۱۳۷۷ ش . (۷) معاهدات و قراردادهای تاریخی در دورة قاجاریه ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران ۱۳۷۳ ش . (۸) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، مآثرسلطانیه : تاریخ جنگهای ایران و روس ، تبریز ۱۲۴۱، چاپ غلامحسین صدری افشار، چاپ افست تهران ۱۳۵۱ ش . (۹) سعید نفیسی ، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر ، تهران ۱۳۶۱ ش . (۱۰) رابرت گرانت واتسون ، تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال ۱۸۵۸ ، ترجمة ع . وحید مازندرانی ، تهران ۱۳۵۶ ش . (۱۱) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، فهرس التّواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران ۱۳۷۳ ش . (۱۲) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش .
wikifeqh: معاهده_ترکمنچای