قفقاز

قفقاز. [ ق َ ] (اِخ ) نام ناحیه ای است بین دریای سیاه و بحر خزر که در حدود 154250 میل مربع مساحت دارد و جمعیت آن بالغ بر 14410000 تن است . فاصله ٔ آن از منتهی الیه جنوب شرقی تا منتهی الیه شمال غربی 750 میل است ، یعنی از شبه جزیره ٔ اپشرون تا دهانه ٔ رودخانه ٔ کوبان در ساحل دریای سیاه منطقه ٔقفقازیه را سلسله ٔ جبال قفقازیه فراگرفته و این سلسله ٔ جبال آن را به دو ناحیه ٔ این سوی قفقاز و آن سوی قفقاز تقسیم می کند. ناحیه ٔ قفقازیه از زمان بسیار قدیم مسکن مردمانی از نژاد قفقازی بوده که مهاجمان بعدی به این مردمان عناصر متعدد دیگری را اضافه کرده است . در قرون وسطی مسیحیت یونانی به این ناحیه نفوذ کرد و قفقاز شرقی بعدها به دین اسلام درآمد، با وجودی که در تحت نفوذ ظاهری ایران و ترکیه بود کم کم مجبور شد که با روسیه پیوند بیابد، روسیه ای که به دست آوردن هشترخان او را به دریای خزر آورده بود، این ناحیه به وسیله ٔ روسیه تا کوبان و تِرِک به سال 1774 م . اشغال شد، و سپس فتوحات روس در آنجا ادامه یافت . دربند 1706 م .، باکو 1806 م .، گرجستان 1801 م .، شیروان و قراباغ 1813 م . و ارمنیه 1828 م . اشغال شدند. قبایل کوهستانی قفقاز پس از توقیف فرمانده ِ خود شامیل در 1859 م . تابع دولت روس شدند. ناحیه ای از قفقاز که به حدود دریای سیاه بود به سال 1846 به وسیله ٔ روسها محاصره شد. قارص و اردهان و باطوم از طریق ترکیه به روسیه در 1878 واگذار گردید. ناحیه ٔ قفقاز جنوبی به واسطه ٔ منابع سرشار نفت خود درجنگ بین الملل دوم هدف پیشروی آلمانها بود و آنها تانزدیکی این منابع پیشروی کردند که بعدها قشون آلمان به سال 1943 م . از این منطقه و به طورکلی از ناحیه ٔ قفقاز رانده شدند. (از فرهنگ جغرافیایی وبستر). اراضی ماوراء قفقاز عبارتند از سه جمهوری آذربایجان ، گرجستان و ارمنستان شوروی و ملحقات آنها که در پانزدهم دسامبر 1922 م . مشترکاً جمهوری فدرال ماوراء قفقاز شوروی سوسیالیستی را به وجود آوردند، و در شانزدهم ژانویه ٔ 1923 کنگره ٔ ماوراء قفقاز شوروی یک قانون اساسی بدین منظور تنظیم و اتخاذ کرد ولی در سال 1936 این سه جمهوری از یکدیگر مجزا شدند و هر کدام دارای قانون اساسی جداگانه ای گردیدند که در ذیل بیان میشود:
جمهوری آذربایجان شوروی : دیر زمانی نیست که یک قسمت از عمده ترین و مهمترین اراضی ماوراء رودخانه ٔ ارس از ایران منتزع شده و به حکومت تزاری روسیه واگذار گردیده است . چندین شهر قفقاز در این جریان از دست ایران بیرون رفت و امروز آذربایجان شوروی یکی از جمهوریهای مشخص اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی میباشد. در 28 ماه مه ٔ 1918 مجلس مؤسسان تاتارها که زیر نفوذ حزب ملی آن کشور بود استقلال آذربایجان را اعلام داشت و پایتخت آن را شهر گنجه مقرر داشت که بعداً به باکو منتقل گرداندند. در 28 آوریل 1920 آذربایجان به عنوان یک جمهوری سوسیالیستی و شوروی اعلام گردید و با گرجستان و ارمنستان جمهوری فدرال ماوراء قفقاز را تشکیل دادند ولی در 1936 به عنوان یکی از جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی رسمیت یافت و یک قانون اساسی جداگانه مطابق جماهیر شوروی اتخاذ کرد. آذربایجان شامل 85700 کیلومتر مربع از اراضی بین دو دریای خزر و دریای سیاه می باشد و جمعیت تقریبی آن به چهارمیلیون بالغ میگردد که بیش از دومیلیون آنان ده نشین و بقیه شهرنشین هستند. باکو با جمعیت تقریبی یک میلیون تن از زیباترین و بزرگترین شهرهای قفقاز و یکی از مهمترین بنادر نظامی و اقتصادی دریای خزر محسوب است . آذربایجان شامل جمهوری خودمختار نخجوان و اراضی خودمختار قره باغ است .35 مردم آذربایجان ترک آذربایجانی و بقیه ارامنه و گرجی و روسی هستند. آذربایجان چون در شرق ماوراء قفقاز قرار گرفته از طرف مغرب کوه های سرسخت قفقاز آن را محفوظ داشته و کرانه های سرسبز آن را از جنوب و شرق دریای خزر احاطه کرده است . آب وهوای آذربایجان معتدل است . محصول عمده ٔ آن حبوب ، پنبه ، برنج ، شراب و محصولات حیوانی و نباتی است . محصول نفت سالیانه ٔ باکو در 1940 در حدود 25میلیون تُن بوده است . مهمترین قسمت نفت خیز آذربایجان در کرانه ٔ باختری دریای خزر در شمال و در جنوب باکو میباشد. در نزدیکی شبه جزیره ٔ آپشرون چاههای نفت بزرگی در وسط دریا حفر گردیده است . چاههای نفت باکو به وسیله ٔ لوله های ضخیم به بندر باطوم در دریای سیاه منتقل می شود و نفت خام آذربایجان در نقاط مختلف قفقاز و در سایر جمهوریهای شوروی مانند اوکراین شرقی تصفیه میگردد. و درعین حال در باکو تمام کارخانجات نفت الکتریکی شده است . صنایع دیگر آذربایجان شامل بهره برداری از معادن مس و نمک و تهیه ٔ منسوجات و ماهیگیری در خزر است . از لحاظ نظامی آذربایجان اداری اهمیت کم نظیری است . از ارتفاعات قفقاز میتواند بزرگترین خطوط دفاعی طبیعی را برای اراضی وسیع شمالی به وجود آورد.
جمهوری گرجستان شوروی : در 26 مه ٔ 1918 شورای ملی گرجستان در تفلیس استقلال آن کشور را به نام جمهوری سوسیال دمکرات گرجستان اعلام داشت . این شورا در 22 نوامبر 1917 توسط مجلس ملی گرجستان انتخاب شد. قانون گرجستان در 12 مارس 1919 تأکید گردید و در 25 فوریه ٔ 1921 گرجستان به عنوان جمهوری گرجستان شوروی اعلام شد و از تاریخ 1936 گرجستان یکی از جمهوریهای اتحاد شوروی شناخته شد ویک قانون اساسی جداگانه به وجود آورد. این جمهوری شامل مناطق آبخازیان ، آجاریان و نواحی خودمختار جنوب اوسه تیان میباشد. گرجستان شامل کلیه ٔ مناطق غربی ماوراء قفقاز می باشد و به 76200 کیلومتر مربع بالغ میگردد و جمعیت آن به چهارمیلیون تخمین زده میشود. کوههای درهم قفقاز از سوی شمال آن را محفوظ داشته . گرجستان از لحاظ دارا بودن ثروت طبیعی و یکنواخت نبودن مناظر در جهان مشهور است . بلندترین قله ٔ قفقاز که تمام سال از برف مستور است در گرجستان قرار دارد. ده درصدمردم آن ارمنی و بقیه روسی ، یونانی ، اوکرانی ، یهودی و غیره میباشند. شهر تفلیس که امروز به نام تی بی لیس معروف گردیده نه تنها پایتخت گرجستان بلکه مرکز ماوراء قفقاز معروف است . محصولات حیوانی گرجستان معروف است و مهمترین فراورده ٔ آن چوب جنگلی است . جمهوری ارمنستان در 29 نوامبر 1920 یک جمهوری سوسیالیستی شوروی اعلام شد. از 1923 تا 1936 ارمنستان یک قسمت از جمهوری فدرال ماوراء قفقاز بود ولی از آن وقت به بعد دارای یک قانون اساسی و یک ناحیه ٔ جداگانه گردید. ارمنستان به مساحت 29800 کیلومتر مربع است و در جنوب قفقازقرار دارد. از شمال به گرجستان ، از مشرق به آذربایجان علیا و از جنوب و مغرب به ایران و ترکیه محدود میگردد و دارای اراضی حاصلخیزی است . تمام جمعیت آن به دومیلیون بالغ نمیگردد.
اراضی قفقاز شمالی : به طورکلی فلات قفقاز از یک رشته ارتفاعات بلند و صعب العبور تشکیل یافته که از شعب جبال آلپ محسوب است . این رشته جبال از خلیج آپشرون در دریای خزر به خلیج آمان در دریای سیاه یعنی از جنوب شرقی به شمال غربی اراضی بین دو دریا امتداد می یابد و به طول 865 میل بالغ میگردد. در دو طرف این رشته به عوارض بی شمار و کوتاهتری منشعب گردیده و در دو دریا فرومیرود درحالی که در مرکز قلل مرتفع و پربرفی به وجود آورده که بعضی از آنهااز مون بلان در اروپا بلندتر هستند. قله ٔ آلبرس 18476پا از سطح دریا ارتفاع دارد. اراضی بین سرحد ایران و ترکیه و این رشته جبال به ماوراء قفقاز معروف است .بنابراین نقطه ، قفقاز شمالی عبارت از خاکهایی است که در دامنه ٔ شمالی این رشته قرار می گیرد و به جلگه ٔ پست تر (دون علیا) منتهی میگردد. گفته میشود در زمان قدیم دریای آزوو و سیاه و شمال دریای خزر در این منطقه ٔ پست به یکدیگر متصل بوده و بدیهی است که خط طبیعی بین آسیا و اروپا را تشکیل میداده است .
تقسیمات جغرافیایی و سیاسی شمال قفقاز به این شرح است :جمهوری خودمختار داغستان : جمهوری داغستان عبارت از مثلثی است در شمال شرقی قفقاز که یک ضلع آن را دریای خزر و دو ضلع دیگر آن را دو رشته ٔ منشعب از قفقاز به وجود آورده . اراضی داغستان به مساحت 14700 میل مربع و جمعیت تقریبی آن یک میلیون تن است . پایتخت این جمهوری شهر و بندر بزرگ ماخاج قلعه در کرانه ٔ خزر میباشد. این شهر که سابقاً به بندر پتروسک معروف بوده است امروز محل تلاقی دو لوله ٔ نفت ، یکی از چاههای نفت گروزنی و دیگری از ایزیرباش می باشد. بالطبع پالایشگاه معظمی در نزدیکی این بندر وجود دارد. از قدیم الایام ماخاج قلعه به عنوان یکی از بنادر تجارتی بزرگ بین روسیه و ایران و آسیای میانه محسوب گردیده است . این شهر دارای یک کارخانه ٔ هواپیماسازی و کارخانجات مختلف دیگر میباشد. سالهای اخیر در مجاورت بندر شهر صنعتی جدیدالبنای دیگری به نام کاسپیکی ساخته شده است که محل کارخانجات صنایع سنگین است . شهرهای مهم دیگر داغستان از این قرارند: بویناکسک ، دربنت ، خاساوپورت . رودخانه های داغستان غالباً مهار شده و مقدار بسیاری نیروی برق از آنها تولید میگردد. بیش از سی تیره ٔ مختلف جمعیت این جمهوری کوچک را تشکیل میدهند. روسها پانزده درصد جمعیت اند و اغلب در شهرها زندگی میکنند. داغستان ازلحاظ محصولات نفت و سنگهای بلورسازی و مواد معدنی دیگر فوق العاده غنی است .
ابلاست گروزنی : ابلاست یا ایالت گروزنی از سال 1944 بر روی اراضی خودمختار چچن اینگوش به وجودآمده و به مساحت 12700 میل مربع و به جمعیت 600000 تن میباشد. این سرزمین قبلاً جزو جمهوری داغستان بود ولی اکنون واحد جداگانه ای است که از مغرب اوستیان شمالی و از مشرق جمهوری داغستان آن را احاطه کرده است .گروزنی ازحیث فرآورده های نفتی فوق العاده غنی است . گروزنی محل اتصال عمده ٔ راه آهن باکو - رستور میباشد. شهرهای عمده ٔ آن از این قرارند: قزل یار، گودرمز.
جمهوری خودمختار واستیان شمالی : این جمهوری بین جمهوری کاباردیان در مغرب و ابلاست گروزنی در مشرق قرار گرفته و به مساحت 3500 میل مربع و جمعیت تقریبی نیم میلیون میباشد. قسمت عمده ٔ اراضی این جمهوری بر روی رودخانه ٔ ترک قرار گرفته و دارای مزارع پرجمعیت و آباد است . این جمهوری خودمختار به سال 1936 به وجود آمد و از جنگ جهانی دوم تاکنون وسعت آن دوبرابر شده است . محصولات عمده ٔ آن غله و حبوب است که در کارخانجات بزرگ محلی به محصولات غذایی متعددی تبدیل میگردد. معادن مهم این جمهوری روی و سرب است . یکی از بزرگترین راههای نظامی قفقاز در این منطقه است . پایتخت آن شهر جائوجیکائو است که در کنار رودخانه ٔ ترک قرار گرفته و ساکنان آن پنجاه درصد روسی و بقیه ایرانی ، ارمنی ، یونانی ، گرجی و یهودی میباشند و شهرهای عمده ٔ آن عبارتند از: مالگویک ، مزدک ، الاجیر.
جمهوری خودمختار کاردینیان : این جمهوری به مساحت 4600 میل مربع وبه جمعیت 400000 تن بالغ میگردد. قسمت جنوبی این منطقه در ارتفاعات پربرف قفقاز و قسمت دیگر آن در دامنه ٔ شمال این رشته سرازیر می شود که فوق العاده پرجمعیت تر از سایر مناطق است . پایتخت آن شهر نل چیک است که محل گردشگاههای تابستانی است و شهر عمده ٔ آن پروخلادنی مرکز کارخانجات سیمان و فلزات است . نقاط عمده ٔ دیگرقفقاز شمالی از این قرارند: 1- ابلاست خودمختار «آدیژ» به مساحت 1700 میل مربع و جمعیت 400هزار تن و پایتخت آن میکوپ است . 2- ابلاست خودمختار «چرچسک »، پایتخت آن چرچسک و مساحت آن 1540 میل مربع و جمعیت آن 150هزار تن . این ولایت بر بستر رودخانه ٔ کوبان واقع است که به دریای آزوف میریزد. (از جغرافیای سیاسی و نظامی ممالک همجوار، حکیمی ، چاپخانه ٔ تابش تهران صص 115- 127).

کافکُه، کاف کُه. همان "کوه قاف" است.