نقابت

نقابت تشکیلاتی بود که خلفای عباسی برای سرپرستی سادات و بنی هاشم پدید آوردند.
در قرآن کریم نیز واژه نقیب سه بار آمده است:کهف ۹۷، قاف ۳۶، و مائده ۱۲. «...خداوند، پیمانی از بنی اسرائیل گرفت و از میان آنان، ۱۲ نقیب (سرکرده) برانگیختیم.» مائده ۱۲.
در عصر جاهلی نقیبِ قوم را، شخص بزرگ و سید و قیّم و تدبیر کننده امور و سیاست آنان، آگاه بر امور پیدا و پنهان قوم می خواندند.این منصب، پس از رئیس (شیخ) قبیله هم عرض با امیر بوده است. وی علاوه بر عهده داری منصب نقابت قبیله در غیاب شیخ قبیله، رهبری قوم را بر عهده می گرفت و به عنوان دستیار شیخ قبیله عمل می کرد.
دیوان نقابت تشکیلاتی سیاسی اداری بود که در نیمه اول قرن سوم هجری در حکومت عباسیان ایجاد شد و وظیفه اش سرپرستی سادات بنی هاشم بود. نقابت به صورت شغل و لقب از زمان خلفای عباسی برای سرپرستی هاشمیان وجود داشته. نقیبان به کارهای اشراف عرب که علویان و عباسیان بودند، رسیدگی می کردند. در دورۀ اسلامی، اشرافیت که برخاسته از خون و تبار بود امتیازات ویژه ای به آن ها می بخشید. اشراف از دولت خلفا مستمری می گرفتند، خود و موالی آن ها زکات نمی دادند و کارهای قضایی آن ها به دست نقیب انجام می گرفت. تا قرن ۴ ه.ق. عباسیان و علویان یک نقیب داشتند، اما از اواخر این قرن هر یک از دو گروه دارای نقیبی جداگانه بودند. نقابت به دو گونۀ خاصه و عامه تقسیم می شد. در نقابت خاصه، نقیب تنها می کوشید از ورود دیگران به طبقۀ اشراف جلوگیری کند، اما در نقابت عامه، نقیب به کارهای اشراف رسیدگی می کرد، اختلاف میان آن ها را فیصله می داد و چنانچه کاری خلاف شرع از آن ها سر می زد درباره شان حد جاری می کرد. نقیب عامه لازم بود که فقیهی مجتهد باشد. اشراف نه تنها در بغداد، بلکه در شهرهایی چون کوفه و بصره و واسط و اهواز نیز نقیب خاص خویش داشتند. نقیبان شخصیت های مطرح سادات بودند که بر اثر اهمیت وظایف شان، پیوسته در زمینه های  گوناگون تأثیر می گذاردند. به عنوان یک نمونه، در تشکیلات دعوت عباسی داعی خراسان ابوعکرمه سرّاج، دوازده تن از حامیان بر جسته دعوت در خراسان را به نیابت از محمد بن علی (پیشوا و محور دعوت عباسی) به نقابت بر گزیدند.
در طول تاریخ، همواره برخی افراد غیر سید، سعی کرده اند خود را سید وانمود کنند. نقیب النقبا سرپرست همه سادات تحت فرمان خلیفه بود که از بین شخصیتهای دانشمند با صلاحیت توسط او منصوب می شد و مسئول انتخاب نقیبان شهرها و محله ها بود. او وظیفه داشت به سادات ماهانه مقرری پرداخت کند و نسب آنان را حفظ کند تا کسی خود را به دروغ به سادات منتسب نکنند و از شأن آنان پاسداری کند. او بر تحصیل، ازدواج، اشتغال و زندگی آن ها نظارت می کرد و از حقوقشان در دیوانهای دیگر و دادگاهها دفاع می کرد. این شبکه گسترده از نقبا از اندلس در غرب تا ترکستان در شرق گسترده شد و قرنها پس از عباسیان هم دوام آورد.

[ویکی شیعه] نِقابَت نهادی برای رسیدگی و سرپرستی امور سادات و یتیمان و تأمین نیازهای مالی و نیز حفظ احترام آنان بود. این نهاد همچنین اداره موقوفات و داوری در میان سادات را در دست داشت. نقابت در حکومت بنی عباس با انگیزه جلوگیری از نارضایتی طالبیان و تأیید جایگاه آنان ایجاد شد. نقیب، معمولا از افراد بانفوذ انتخاب می گردید. برخی از نقیبان در گسترش شیعه و مسائل سیاسی فعالیت می کردند. سید رضی، سید مرتضی و ابن طاووس از نقیبان مشهور هستند.
نَقیب به کسی می گفتند که پیوسته از اوضاع زندگی بستگان یا طایفه خود باخبر باشد و خبر بگیرد. نقیب و نقابت از نَقب گرفته شده است. نقب به معنای شکافتن، سوراخ کردن، راه گشودن و همچنین کاویدن عمق چیزها و گردش و جست وجوست.
نهاد نقابت در نیمه دوم قرن سوم قمری در تشکیلات حکومت بنی عباس با عنوان دیوان نقابت برای انجام امور سادات طالبی به وجود آمد. در ۲۵۰ق یحیی بن عمر، از نوادگان زید بن علی، علیه حکومت مستعین (۲۵۵-۲۴۸ق) قیام کرد و کشته شد. او از تامین نشدن درخواست مالی خودش توسط مسئول مستمری بنی هاشم (طالبیان و بنی عباس) و رفتار تند وی ناراحت و خشمگین شده بود. یک سال بعد حسین بن احمد، برادرزاده یحیی به مستعین توصیه کرد مسئول طالبیان را فردی از خود آنان انتخاب کند. مستعین خود او را به عنوان نقیب طالبیان برگزید.