زیاریان

زیاریان یا آل زیار خاندانی از منطقه گیلان بودند که توانستند به حکومت ایران برسند. در غرب و مرکز ایران دو سلسله از دیلمیان به نام آل زیار (۳۱۶ ه‍.ق) و آل بویه که هر دو از مناطق شمال برخاسته بودند، نواحی مرکزی و غربی ایران و فارس را از تصرف خلفا خارج کردند. دیلمی نام قوم و گویشی در منطقه کوهستانی گیلان بود به نام دیلمستان. دیلمیان سخت نیرو گرفتند و مدت ۱۲۷ سال حکومت راندند و چون خلفا در برابر آن ها چاره ای جز تسلیم ندیدند، حکومت بغداد را به آن ها واگذاشتند و خود به عنوان خلیفگی و احترامات ظاهری قناعت کردند. در واقع، بعد از حکومت نیمه مستقل طاهریان و پس از صفاریان و در ایام امارت امرای سامانی در ماوراءالنهر، خانواده های دیلمی در وسعتی کمتر از طبرستان و سپس در وسعتی بیشتر از گیلان توانستند بر قسمت عمده ایران غربی، یعنی از خراسان تا بغداد تسلط یابند. حکومت این خانواده ها به نام دیلمیان شهرت یافته است.
بوییان
باوندیان
زیاران
زیاریان یک سلسله بود که ابتدا مذهب زیدی داشت و از مناطق ساحلی دریای مازندران سر برآورد. آنان ابتدا در گیلان و طبرستان و گرگان حکومت می کردند. زیاریان هم جزو مردم کوه نشینی بودند که رسیدنشان به قدرت «بسط دیلمی» تاریخ ایران را شکل داد. پس از افول اقتدار مستقیم خلافت در شمال غرب ایران و ظهور قدرت های محلی چون حکام ساجد آذربایجان بسیاری از سران کوه‍نشین بدل به سربازانی جویای نام شده و در خلاء قدرت مدعی حکومت شدند. موفق ترین آن ها سه بویی دیلمی بودند.
مرداویج بن زیار بنیان گذار زیاریان مدعی بود از یک خاندان سلطنتی پیش از اسلام دیلمی ریشه می گیرد. او نخست به علویان طبرستان و سپس به اسفار بن شیرویه سردار گیلی خدمت می کرد.
سرزمین های گیلان و طبرستان که در قسمت شمالی البرز و در پناه کوه ها و دره های صعب العبور و جنگل های انبوه قرار دارد، از قدیم الایام (حتی پیش از اسلام) حاکمیت خود را حفظ کرده بود، چنان که زمان انوشیروان (خسرو اول ۵۷۹ – ۵۳۱ م) تا مدت ها این ولایت یک نوع حکومت خودمختار داشت.

زیاریان (حک: ۳۱۶ـ ۴۴۱/۴۳۵ق)
(یا: آل زیار) از سلسله های ایرانی پس از اسلام که قلمرو حکومتی ایشان گاهی شامل اصفهان و همدان، دینور، ری و دامغان و گیلان و طبرستان و گرگان (جرجان) و گاهی فقط شامل قسمتی از این ولایات و زمانی فقط محدود به خود جرجان بوده است . مؤسس این سلسله، مرداویج بن زیار بود که نسب خود را به پادشاهان قدیم ایران می رساند. مرداویج به ظاهر تحت فرمان خلیفه عباسی بود و برادرش ، قابوس وشمگیر (۳۶۶ ـ ۴۰۳ ق)، از سامانیان اطاعت می کرد. مرداویج خیالات بلند و دعاوی غریب داشت و درصدد بود بغداد را فتح و دولت عباسی را منقرض نماید و ایوان مدائن را عمارت کند و تاج قدیم ایران را بر سر نهد، اما خیالاتش عملی نشد و جانشینانش از خلیفه و حتی از سامانیان و آل بویه فرمانبرداری کردند. از فرمانروایان دیگر آل زیار، عنصر المعالی کیکاوس بن اسکندر صاحب قابوس نامه است. بعد از تأسیس آل بویه در ۳۲۰ق، قدرت آل زیار به همان حدود جرجان و طبرستان محدود شد و مُؤیدالدُّوله دیلمی ، قابوس را به مدت هجده سال (۳۷۱ ـ ۳۸۹ ق) از قلمرو خود خارج نگاه داشت . او پس از مراجعت ، گیلان را نیز تصاحب کرد و فرزندانش در این نواحی به جای او به حکومت نشستند تا آن که در حدود ۴۳۶ ق غزنویان به دورۀ حکومتشان خاتمه دادند. اگرچه برخی این خاندان را شیعه و به خصوص شیعۀ زیدیه خوانده اند، قرائن تاریخی نشان می دهد که آل زیار به شیعه گرایشی نداشتند. مرداویج اصولاً به فکر تجدید دولت ساسانی و برانداختن حکومت خلفا بود. قابوس هم رساله ای در تفضیل عمر و ابوبکر بر عثمان و علی دارد و سلطان محمود هم که سنی متعصبی بود، دخترش را به منوچهر پسر قابوس داد و این دلایل شیعی بودن این خاندان را بعید می نمایاند.