تاریخ سیستان

wiki: کلیفورد ادموند باسورث به انگلیسی نوشته است و حسن انوشه به فارسی برگردانیده است.

wikijoo: تاریخ_سیستان

wikifeqh: محمود بن یوسف اصفهانی بار دیگر آن تاریخ را از 465 تا سال 725 هجری بطریق اختصار بیان کرده است.تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعراء بهار، انتشارات پدیده «خاور»، چاپ دوم، آبان ماه 1366، مقدم-و
در تدوین کتاب از مآخذ قدیمی و حتی مآخذ پهلوی استفاده شده است. مثلا در موارد جغرافیائی از کتاب «عجائب البلدان» یا «عجائب البر و البحر» تألیف ابوالمؤید بلخی (اوایل قرن چهارم هجری) استفاده شده است. در مورد شیوه تحریر کتاب می توان گفت که طرز و شیوه تحریر آن به سبک کتب قدیمی فارسی نظیر «تاریخ بلعمی»، «تاریخ بیهقی» و «تاریخ گردیزی» شباهت دارد و حتی ترکیبات و لغات و اصطلاحاتی که در آن بکار رفته است، قدمت آن را به پیش از این کتب می رساند. مؤلف یا مؤلفان کتاب در شیوه نگارش سادگی و ایجاز را بکار برده اند و از استعمال مترادفات دوری گزیده اند. جملات کوتاه آورده شده و کلمات عربی نیز در آن بسیار کم بکار گرفته شده است. جز اسامی خاص یا تواریخ یا اشعار و یا کلماتی که در زبان مردم آن دوره داخل بوده، بیشتر کلمات به زبان فارسی است. بنابراین سعی نویسنده یا نویسندگان این بوده تا چنان بنویسند که عموم مردم بتوانند آن را بخوانند. به عقیده مصحح محترم، اصل کتاب به فارسی نوشته شده و برخی مطالب نیز از کتب عربی ترجمه شده است ولی مرحوم سعید نفیسی عقیده داشت که اصل کتاب به عربی بوده و در اوایل قرن پنجم هجری آن را به فارسی ترجمه کرده اند و سپس در نیمۀ دوم قرن هفتم مؤلف دیگری حوادث سیستان را به اختصار از اوایل قرن پنجم تا زمان خود بر آن افزوده است و آن را به نام ملک نصیر الدین پادشاه سیستان و پسران او رکن الدین محمود و نصرة الدین در میان سال های 675 تا 695 تکمیل کرده است.نفیسی، سعید، «تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی»، انتشارات فروغی، 1363، ج 1، ص 7-156
از ویژگی های کتاب آنست که نام شهرها و قصباتی را آورده است که گویا در قرون بعدی در اثر تهاجم بیگانگان به کلی ویران شده و دیگر از نام آنها در کتب تاریخی و جغرافیائی دوره های بعد اثری نیست. مؤلف کتاب همچنین در نوشتن وقایع تاریخی به اوضاع اجتماعی و اقتصادی نیز تا حدودی توجه داشته است چنانکه در باب مالیات و جمع و خرج سیستان و از وضعیت ملک نیمروز و استحکام و عظمت شهر زرنگ مطالب مفیدی ارائه داده است. از مزایای ویژه تاریخی این کتاب آنکه، همانگونه که مؤلف ناشناس آن ذکر کرده است از کتاب «بند هشن» یا به روایت مؤلف «ابن دهشتی» که تا آن زمان بر سایر مورخان ناشناخته بود و از کتب مهم دوران ساسانی است، استفاده کرده است.تاریخ سیستان، ص 17-16
همچنین «تاریخ سیستان» تنها کتابی است که از زرتشتیان بنام مزدیسنان یاد کرده است. مصحح کتاب با استفاده از کتب دیگر پهلوی سیستان را مرکز عمده دین مزدیسنی میداند که این قضیه مؤید مطالبی است که در شاهنامه نیز آورده شده است و این ناحیه جائی است که اغلب ماجراهای تاریخ اسطوره ای ایران در آن اتفاق افتاده است. البته علاقه به ملیت ایران در منطقه سیستان در دوران خلفاء نیز وجود داشت. علاوه بر این می دانیم که سیستان از نقاطی است که در آیین زرتشت از آن با تقدیس یاد می کنند و معتقد هستند که سوشیانس در پایان دنیا از آنجا ظهور می کند.
به همین سبب روایات ملی ایران در آن سامان بیش از سایر نواحی محفوظ مانده بود که برخی از آنها در «تاریخ سیستان» آمده است. از جمله این داستان ها قصه ای از «کتاب گرشاسب» نوشته ابوالمؤید بلخی است که از قدیمترین قطعات منثوریست که از قرن چهارم هجری به جا مانده است و در این کتاب آورده شده است.همان، ص 37-35
از نکات دیگر کتاب این است که شرح نخستین شاعر پارسی گویی را نقل کرده و ظاهرا این شرح مفصلترین و قدیمیترین اشاره ایست که راجع به آغاز شعر و ادب پارسی در کتب تاریخ آمده است. این شعر را که محمد بن وصیف در مدح یعقوب لیث صفاری پس از فتح هرات به سال 253 هجری سروده، «پارسی» نامیده است و از شاعران پارسی گوی دیگری مثل بسام کورد و محمد بن محلد یا مخلد نام می برد.همان، ص 212-209. همچنین ن. ک به فرای، ریچارد. ن. «عصر زرین فرهنگ ایران»، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات سروش، 1363. ص 191-190 اگر چه برخی در این مورد با شک و تردید نگریسته اند و به گفته های نظامی عروضی در «چهار مقاله» و عوفی در «لباب الالباب» در مورد حنظله بادغیسی استناد کرده اند ولی با کمی دقت در محتوای «تاریخ سیستان» که تنها تاریخ محلی است و مؤلف تنها اخبار ولایت خود را در آن درج کرده، می توان به این نتیجه رسید که هر دو شاعر فوق در یک دوره زمانی در مناطق خود شعر سروده اند و در همان ایام هنوز آوازه شهرتشان از مرزهای ولایتشان فراتر نرفته بوده است. در هر حال «تاریخ سیستان» از نمونه های زیبای دوران آغازین نظم و نثر دری است و می رساند که این زبان لهجه خاص و زبان ادبی مردم خراسان و ماوراء النهر و زابلستان بوده است.