شطرنج

شطرنج یا چترنگ یک بازی دونفره است که بر روی صفحه شطرنج و با استفاده از مهره های شطرنج (شاه، وزیر، رخ، فیل، اسب و سرباز) انجام می شود. هر یک از مهره های شطرنج به شکل مخصوصی حرکت می کنند و قادر به زدن مهره های حریف نیز هستند. هدف این بازی مات کردنِ حریف است؛ یعنی ایجاد وضعیتی که شاه حریف هیچ راهی برای فرار نداشته باشد. همچنین بازی درصورت تسلیم اختیاریِ یکی از بازیکنان نیز به پایان می رسد؛ این اتفاق معمولاً وقتی می افتد که شکست اجتناب ناپذیر به نظر برسد. بازی شطرنج همچنین در چندین حالت ممکن است با تساوی ختم شود. بازی شطرنج به سه بخشِ شروع بازی یا گشایش، وسط بازی و آخر بازی تقسیم می شود که در هر یک از این مراحل، تاکتیک ها، استراتژی ها و سبک های متفاوتی به کار بسته می شوند. مهره های شطرنج دارای ارزش متفاوتی هستند و برای ثبتِ حرکات، با نمادهای ویژه ای نوشته می شوند. شطرنج دارای تاکتیک هایی ازجمله چنگال و آچمز و دارای جنبش ها و حرکات ویژه ای مانند حرکت قلعه، آن پاسان و ترفیع پیاده است.
حریف مقابل مات شده باشد؛ بازی بلافاصله خاتمه می یابد.
حریف مقابل باخت را قبول کرده باشد؛ در این صورت می گویند حریف تسلیم شده یا بازی را واگذار کرده است و بازی بلافاصله خاتمه می یابد.
در مسابقاتی که با کنترل زمان برگزار می گردد زمان حریف به پایان رسیده باشد. بازی بلافاصله خاتمه می یابد.
قدمت این بازی به سدهٔ ششم میلادی در شرق هندوستان بازمی گردد. نوع اولیهٔ شطرنج با نام سانسکریتِ چاتورانگا در امپراتوری گوپتا ابداع شد و در زمان حکومت خسرو انوشیروان ساسانی به ایران معرفی شد. شطرنج در ایران، با کمی تغییر در قوانین بازی، نام چَترَنگ را بر خود گرفت و با فتح قلمرو امپراتوری ساسانیان، توسط عرب ها در سراسر جهان اسلام رایج شد و «شطرنج» نام گرفت. ایرانیان و اعراب از قرن نهم میلادی، اروپا و روسیه را با شطرنج آشنا کردند؛ به همین دلیل در اغلب زبان های اروپایی نام این بازی برگرفته از واژهٔ «شطرنج» یا «شاه» (مهرهٔ اصلی بازی) و نام بیشتر مهره ها هم برگرفته از نام های فارسی و عربی آن هاست. در اروپا، رفته رفته شطرنج دستخوش تغییراتی شد و با تغییر شکل حرکت برخی مهره ها پویایی و سرعت بازی افزایش یافت.
در اواخر قرن نوزدهم، رقابت قهرمانی شطرنج جهان بنیادگذاری شد. نخستین قهرمان رسمی شطرنج جهان ویلهلم اشتاینیتس، شطرنج باز یهودی اهل بوهم بود که در سال ۱۸۸۶ با غلبه بر یوهانس سوکرتورت ِانگلیسی این عنوان را به دست آورد. ماگنوس کارلسن ِ نروژی قهرمان فعلی شطرنج جهان است که با غلبه بر ویسوآناتان آناند در سال ۲۰۱۳ صاحب این عنوان شد. در سال ۱۹۲۴، سازمان بین المللی شطرنج جهان (فیده) بنیادگذاری شد و به تدریج مسابقات و عناوین تازه ای به وجود آمدند. رقابت های بین المللی شطرنج در طول جنگ جهانی دوم متوقف شد و پس از جنگ جهانی دوم، فیده مسئولیت برگزاری رقابت قهرمانی شطرنج جهان را بر عهده گرفت. تاکنون ۱۷۰ فدراسیون ملی عضو فیده شده اند و این سازمان را به یکی از بزرگ ترین نهادهای ورزشی جهان تبدیل کرده اند. فیده تلاش فراوانی برای افزودن شطرنج به بازی های المپیک داشته، اما این اتفاق هرگز نیفتاده و به جای آن از سال ۱۹۲۷ المپیاد شطرنج بین تیم های ملی شطرنج کشورهای مختلف دنیا برگزار می شود. فیده همچنین درجه هایی چون استاد فیده، استاد بین المللی و استادبزرگ را به بهترین شطرنج بازان دنیا اهدا می کند. استاد بزرگ، پس از قهرمان جهان، معتبرترین عنوانی است که یک بازیکن شطرنج می تواند به دست آورَد و گفته می شود که نخستین بار نیکلای دوم، تزار روسیه، در سال ۱۹۱۴ گروهی از بهترین شطرنج بازان دنیا را استاد بزرگ نامید.
شطرنج بازان اهل اتحاد شوروی در دوران پس از جنگ جهانی دوم به قدرت بی رقیب شطرنج جهان تبدیل شدند، به طوری که تا سال ۱۹۷۲ تمامی رقابت های قهرمانی جهان بین شطرنج بازان کشور شوراها برگزار شده بود. در این سال بابی فیشر آمریکایی که بسیاری او را بهترین شطرنج باز تاریخ می دانند، عنوان قهرمانی را از شوروی خارج ساخت. پس از فیشر نیز این عنوان دوباره به شوروی بازگشت و به ترتیب، آناتولی کارپف، گری کاسپارف و ولادیمیر کرامنیک صاحب این عنوان شدند و تا سال ۲۰۰۷ که ویسواناتان آناند ِهندی به مقام قهرمانی رسید، این عنوان در شوروی و روسیه باقی ماند.

شطرنج (chess)
بازی ای فکری، ابداع شده در قرن ۲م توسط هندی ها. دو بازیکن، هریک با شانزده مهره، در صفحه ای به بازی می پردازند که ۶۴ خانۀ چهارگوش دارد. مهره های شطرنج دارای دو رنگ متفاوت اند و هر رنگ متعلق به یک بازیکن است. خانه های صفحۀ شطرنج نیز به صورت یک در میان از دو رنگ تشکیل شده اند. هر بازیکن سعی می کند حریف را در وضعیتی قرار دهد که نتواند مهرۀ اصلیِ خود (شاه) را بدون این که خطری تهدیدش کند، حرکت دهد (وضعیت کیش). در ۱۹۲۴ فدراسیون بین المللی شطرنج تأسیس شد. ارزیابی قهرمانان شطرنج، براساس سیستم اِلو انجام می گیرد، و بابی فیشر امریکایی با ۲۷۸۵ امتیاز از بزرگ ترین استادان شطرنج به شمار می رود. این ورزش از هند به کشورهای روسیه، چین، ژاپن، و ایران راه یافت. پس از حملۀ اعراب به ایران، اعراب آن را در کشورهای حوزۀ مدیترانه رواج دادند. بازی شطرنج در قرن ۱۲م از طریق اسپانیا و ایتالیا به بریتانیا راه یافت. در ۱۸۸۶ برای نخستین بار مسابقات جهانی شطرنج به رسمیت شناخته شد. در ۱۹۹۸ با تصمیم فدراسیون بین المللی شطرنج، برای نخستین بار مسابقات جهانی شطرنج به صورت یک حذفی برگزار شد و آناتولی کارپوف از روسیه به مقام قهرمانی رسید، اما عدم حضور گری کاسپاروف، قهرمان اتحادیۀ شطرنج حرفه ای جهان که رقیبی برای مسابقات جهانی شطرنج به شمار می رود، از اهمیت این مسابقات کاست.

شَطرَنجیک بازی فکری دو نفرهٔ حرکتی است که بر روی یک صفحه با ۶۴ خانه (۳۲ خانه سیاه و ۳۲ خانه سفید) به وسیله ۳۲ مهره (۱۶ مهره سفید و ۱۶ مهره سیاه) انجام می شود. شاه، وزیر یا فرزین، فیل، اسب، رخ یا قلعه، پیاده یا بیدق مهره های این بازی هستند.این نوشتار دربارهٔ بازی شطرنج و کنایه هایی که آن از بازی آن گرفته می شود، می باشد.
• «این کاملاً برایم دشوار است که زندگی ام را بدونِ شطرنج تصوّر کنم.» Garry Kasparov -> گری کاسپاروف
• «باعث خوشبختی است که بدانیم که بسیاری از افرادی که به صورت شطرنجبازان ماهری هستند، در پاره ای موارد، مغرهای آنان به طور کلی با استعدادها، نیروی تفکر یک انسان معمولی فرق ندارد.» بدون منبع -> جیمز مورتی مر
• «بازی شطرنج آکنده از نوسان ها، فراز و فرودها، هیجان ها و کشاکش هاست. شطرنج را بازی خردمندان خوانده اند، ورزش ذهن، نبرد اندیشه ها، پیکار شخصیت ها، جنگ روان ها.» بدون منبع -> ایلیا لوویچ مایزلیس
• «برای دستیابی به موفقیت، من در درجه اول توجه به نقاط قدرت و ضعف خود، و در مرحلهٔ دوم دقت به نقاط قوت و ضعف حریف را ضروری می دانم... در شطرنج قبل از هرچیز شناخت طبیعت انسانی حریف و درک حالات روانی او لازم است. در قدیم فقط با مهره های حریف مبارزه می کردند، اما امروزه ما با حریف مبارزه می کنیم یا حداقل سعی می کنیم. علیه نیروی اراده و اعصاب او بازی می کنیم و از خصوصیات شخصی او، و به همان اندازه تعصب خشک او استفاده می کنیم.» اشاره به نقش روانشناسی و شطرنج بدون منبع -> آلخین
• «بر روی صفحه شطرنج نبرد بین انسان هاست نه بین مهره های چوبی.»بدون منبع -> امانوئل لاسکر
• «برای اینکه بازیکن به تفکر مستقل دست یابد، باید از هر چیزی که بی روح است مانند تئوری های سرهم بندی شده که بر تعداد بسیار اندکی نمونه و توهمات بی شمار استوار است، عادت بازی با بازیکنان ضعیف، عادت به کارگیری ادامه های تقلیدی و تکراری قواعد، بدون تعمق کافی و غرور بی جا پرهیز کرد.»بدون منبع -> امانوئل لاسکر
• «توجه به مسایل روان شناختی در شطرنج از اهمیت فراوانی برخوردار است. نتیجه نهایی یک پیکار دوشطرنجباز تنها به دانش شطرنجی آنان بستگی ندارد، بلکه عوامل دیگری مانند:منش فرد، تمرکز فکر، اراده، شرایط مقطعی و متغیر خلق و خو، همچنین کم آوردن زمان، ارتکاب خطاهای غیرارادی، که هرکدام به نحوی با عوامل روانی فرد ارتباط دارد نیز در نتیجه بازی شطرنج تأثیر فراوان دارد.»بدون منبع -> بوریس اسپاسکی
• «چو شاه شطرنج ارچه قوی است دشمن تو// چو یک پیاده فرستی ز خان و مان بجهد.» بدون منبع -> شمس تبریزی
• «در بازی شطرنج، هوش و تخیل مهم تر از حافظه است. بسیاری از شطرنجبازان به قدر کافی حرکت ها و ادامه های مختلف گشایشی را در ذهن دارند (حافظه شان قوی است)، اما در وضعیت های ناآشنا و جدید با دشواری هایی مواجه می شوند که قادر به حل آن ها نیستند (هوش و تخیل آن ها قوی نیست). با یادگیری مفاهیم بنیادی و اصول استراتژی و تاکتیک در واقع قوهٔ تخیل و هوش شطرنجباز تقویت می شود و او می تواند در وضعیت های حساس و بحرانی بهتر تصمیم گیری کند و هدف ها را بهتر تشخیص دهد.»بدون منبع -> ایلیا لوویچ مایزلیس
• «شطرنج وسیلهٔ پرورش عالی نیروی اراده است. شطرنج نیاز به تسلط بر خود و انتقاد شدید از خود دارد.»بدون منبع -> کلاوس
• «شطرنج یک مکتب عالی برای تفکر منطقی هدفمند است.»بدون منبع -> سوخوماینسکی؛ دانشمند علوم تربیتی
• «شطرنج تنها یک مبارزه بین قدرت های ذهنی نیست بلکه مبارزه شخصیتی نیز هست.»بدون منبع -> آنانیف، روانشناس اهل شوروی
• «شطرنج می تواند اینگونه توصیف و تعریف شود: «حرکت دادن مهرهایی که یکدیگر را می خورند!». -> مارسل دوشمپ /Marcel Duchamp
• «شطرنج زندگی من است، امّا زندگی من شطرنج نیست.»آناتولی کارپف /Anatoly Karpov• «شطرنج صحبت من و آن مایهٔ سرور/با آن که قایم است ز من می برد به زور//کارم درین بساط به شاهی فتاده است/کز اسب کین پیاده نمی گردد از غرور//چندم به بزم خود نگذاری چه می شود/گر بر بساط شاه کند به یدقی عبور//نزدیک شد فرارم ازین عرصه کز قیاس/در بازی تو ماتی خود دیده ام ز دور//نقد درست جان بنه ای دل به داد عشق/کان نقد در قلیل و کثیر است بی کسور//زان انقلاب کن حذر اندر بساط عشق/کانجا گریز شاه ز بیدق شود ضرور//میرم برای آن که ز چشم مشعبدش/شطرنج غائبانه توان باخت در حضور//بیش از محل پیاده به فرزین شود به دل/چون عشق را کمال برون آرد از قصور//تا محتشم بر اسب فصاحت نهاد زین/افکند در بساط سوار و پیاده شور/.بدون منبع -> محتشم کاشانی
• «شطرنج اصلاً شبیه زندگی نیست. شطرنج قوانین دارد اما زندگی نه!.»بدون منبع -> Mark Pasternak
• «شطرنج، پوچی غرور و بطالت است.»بدون منبع -> الکساندر آلخین
• «شطرنج سلاحی است در پرورش فرهنگ و بازپروری بشریت. مسلماً شطرنج ابزاری مهم در رشد زیبایی شناسی، عقلانی، هنری و ارادی انسان است.»کریلنکو، بدون منبع• «شطرنج... شعر، نبرد، فهم و اراده است.»بدون منبع -> پابلو نرودا
• «شطرنج صحنه کوچکی از زندگی است. در شطرنج از اولین حرکت برنامه ریزی می کنیم و هدف مات کردن حریف است، حتی اگر مهره ای هم قربانی دهیم. زندگی نیز همین است، برنامه ریزی کوتاه مدت و بلندمدت داریم و مسائل را آنالیز می کنیم تا آنها را حل کنیم. شطرنج هم هنر تجزیه و تحلیل با وضعیت های پیش رو است.» بدون منبع -> آتوسا پورکاشیان
• «شطرنج، ورزش طاقت فرسا و سنگینی است. اگر کسی علاقه نداشته باشد، از آن زده می شود. شطرنج باز باید با تمام وجود آن را دوست داشته باشد. قهرمان های جهان ۶ تا ۱۰ ساعت تمرین می کنند و من ۱۱ سال کار کردم تا استاد بزرگ شوم. با یکی دو سال تمرین نمی توان، به این رده ها رسید.» بدون منبع -> آتوسا پورکاشیان
• «کسانی که واردِ عرصهٔ سیاست می شوند، باید مثل شطرنج بازِ ماهر، حرکات و تغییرات بعدی عرصه را نیز محاسبه و پیش بینی کنند.»• «کسی که می خواهد شطرنج بیاموزد باید قبل از هرچیز به آخر بازی توجه کند. پس از پیشرفت در آخر بازی است که باید به مطالعه شروع بازی و وسط بازی بپردازد، آن هم با نیم نگاهی به آخر بازی.» بدون منبع -> کاپابلانکا
• همچو فرزین کژروست و رخ سیه بر نطع شاه/آنکه تلقین می کند شطرنج مر لجلاج را.»؛ از غزل شماره ۱۳۳ - لجلاج هم از بزرگترین شطرنجبازان ایران قدیم است که در کتاب های گوناگون داستان های عجیبی از خبرگی او در بازی شطرنج آمده است. -> شمس تبریزی
• «زهی شهی که شهان بر بساط شطرنجت/ به خانه خانه دوند از گریز خانه مات.» از غزل شماره ۴۷۴ -> شمس تبریزی
• «چه فرخست رخی کو شهیت را ماتست/چه خوش لقا بود آنکس که بی لقای تو نیست.» از غزل شماره ۴۸۱ -> شمس تبریزی
• «باشد ز بازی های خوش بیذق رود فرزین شود/در سایه فرخ رخی بیذق برفت و شاه شد.» از غزل شماره ۵۲۵ -> شمس تبریزی
• «در نجاتش هست مات و هست در ماتش نجات/ زان نظر ماتیم ای شه آن نظر بر مات باد.» از غزل شماره ۷۳۴ -> شمس تبریزی
• «آن بیذقی که شاه شدست از رخ خوشت/بازش به مات غم چه گدا می کنی؟! مکن.» از غزل شماره ۲۰۵۱ -> شمس تبریزی
• «از غم مات، شاه دل خانه به خانه می دود/رنگ رخ و پیاده ها بهر نجات ریخته.» از غزل شماره ۲۲۸۶ -> شمس تبریزی
• «بر نطع پیادستم، من اسپ نمی خواهم/من مات توام ای شه، رخ بر رخ من بر نه.» از غزل شماره ۲۳۳۰ -> شمس تبریزی
• «ستارگان سماوات جمله مات شوند/بطاس چرخ چو آن مه در افکند مهره.» از غزل شماره ۲۴۱۷ -> شمس تبریزی
• «چند روز است که شطرنج عجب می بازی/دانه بوالعجب و دام عجب می سازی.» از غزل شماره ۲۸۶۱ -> شمس تبریزی

[ویکی فقه] شطرنج به یکی از آلات قمار گفته می شود که در فقه بر حلیت و حرمت بازی با آن بحث شده است .
شطرنج- به کسر «ش» و فتح «ر»- صفحه‏ای چهار گوش با ۶۴ خانه و ۳۲ مهره سیاه و سفید با نامهای مختلف است که با آن بازی می‏ کنند. از آن در باب تجارت نام برده ‏اند.
حکم بازی با شطرنج
شطرنج از معروف و قدیمی ترین آلات قمار می‏ باشد و در روایات متعدد از بازی با آن به شدت نهی شده است. در سه آیه قرآن کریم از «میسر» نهی شده که مصداق آن بر اساس برخی روایات شطرنج است؛

بلکه در برخی کتابهای حدیث ی، بابی مستقل تحت عنوان «نرد و شطرنج» منعقد گردیده است.
در کلمات فقها- اعم از قدما و متأخران- نیز شطرنج همواره به عنوان یکی از آلات محرّم قمار شمرده شده است.
شطرنج مطلقا حرام است یا با برد و باخت
البته در بازی با آلات قمار بحثی مطرح است که آیا بازی با این آلات مطلقا حرام است، حتی بدون شرط بندی و برد و باخت، یا تنها در صورت شرط بندی محکوم به حرمت است؟ برخی در حرمت بازی با آلات قمار بدون شرط بندی اشکال کرده‏ اند
لیکن‏ برخی از اینان شطرنج را استثنا کرده و به حرمت بازی با آن، حتی بدون شرط بندی فتوا داده‏ اند.
برخی معاصران گفته‏ اند: چنانچه شطرنج نزد عموم مردم از آلت قمار بودن خارج شود و دیگر به آن به عنوان آلت قمار نگریسته نشود، از حکم آلت قمار بودن خارج شده و بازی با آن بدون شرط بندی جایز خواهد بود.

[ویکی شیعه] شطرنج، بازی فکری دو نفره ای که در فقه، درباره حکم آن بحث می شود. این بازی از قرن بیستم میلادی، در زمره رشته های ورزشی قرار گرفته است. در کتاب های فقهی، از شطرنج در بخش مکاسب محرمه (تجارت های حرام)، بحث می شود. روایات، شطرنج را قمار و کاری باطل شمرده و از آن نهی کرد ه اند؛ از این رو بسیاری از فقیهان، این بازی را حرام دانسته اند؛ اما به باور برخی همچون امام خمینی، اگر شطرنج به عنوان آلات قمار، شناخته نشود، بازی با آن بدون شر طبندی، حرام نیست.
شطرنج، بازی باستانی است که به گفته برخی در هندوستان و به گفته برخی دیگر در ایران پدیده آمده است. این بازی از قرن بیستم میلادی در زمره رشته های ورزشی قرار گرفته است. امروزه بیشتر کشورهای جهان (از جمله کشورهای اسلامی مصر، ایران، پاکستان، عربستان سعودی و ترکیه) عضو فدراسیون بین المللی شطرنج هستند. شطرنج ورزشی فکری و دو نفره است و شانزده مهره سفید و شانزده مهره سیاه دارد که میان دو طرف بازی تقسیم می شوند. بازی بر روی صفحه ای مربع شکل انجام می شود که به ۶۴ مربع کوچک مساوی سفید و سیاه، تقسیم شده است.
احادیث فراوانی درباره شطرنج وجود دارد. روایات، بازی شطرنج را گونه ای قمار و کاری باطل دانسته و از آن نهی کرده اند. به نقل از کلینی، امام صادق (ع) گفته است: شطرنج و نرد از مصادیق قمار هستند. طبق حدیث دیگری، پیامبر (ص) از بازی با شطرنج و نرد، نهی کرده است.