[ویکی فقه] مفهوم، اسم مفعول از ریشه " فهم" و به معنای چیزی است که بتوان آن را تصور کرد. معادل فرانسوی و انگلیسی این لغت Comprehension می باشد.
مفاهیم کلی که در علوم عقلی از آنها استفاده می شود، در یک تقسیم بندی کلی به دو دسته تقسیم می گردند، مفاهیم ماهوی، که به آنها مفاهیم حقیقی یا معقولات اولی نیز می گویند. مانند مفهوم انسان و مفهوم سفیدی و مفاهیم اعتباری یا معقولات ثانیه. این تقسیم بندی که از ابتکارات فلاسفه اسلامی است، و در آثار پیش از صدرالمتالهین ، مانند خواجه نصیرالدین و علامه حلی نیز وجود دارد، فوائد فراوانی دارد که در ضمن بحثهای آینده با آنها آشنا خواهیم شد و عدم دقت در بازشناسی و تمییز آنها از یکدیگر موجب خلطها و مشکلات زیادی در بحثهای فلسفی می شود و بسیاری از لغزشهای فلاسفه غربی در اثر خلط بین این مفاهیم حاصل شده که نمونه آنها را در سخنان هگل و کانت می توان یافت. به همین منظور، این مقاله به بررسی اجمالی، مفاهیم اعتباری می پردازد.
معانی اعتباری
واژه اعتباری که در سخنان فلاسفه به چشم می خورد به چند معنی استعمال می شود و در واقع از مشترکات لفظی است که باید به فرق بین معانی آن دقیقا توجه کرد تا خلط و اشتباهی روی ندهد و مغالطه ای پیش نیاید.
← اعتباری در مقابل ماهوی
بنا بر نظر مشهور، معقولات ثانوی بر دو دسته اند؛ یا فلسفی اند و یا منطقی. بدین صورت که مفاهیمی که ماهوی نیستند بر دو نوعند. یا قابل حمل بر امور خارجی هستند و یا قابل حمل نیستند و تنها بر مفاهیم و صورتهای ذهنی حمل میشوند. و به اصطلاح اتصاف آنها ذهنی است. مانند کلی و جزیی. دستة اخیر را، معقول ثانوی منطقی می نامند. مانند جنس ، فصل و نوع که ظرف عروض و اتصاف آنها در ذهن است. و ماهیات و معقولات اولی، تنها در ذهن به این امور متصف می شوند. دسته دیگر معقولاتی هستند که حمل بر اشیاء خارجی می شوند، ولی انتزاع آنها نیازمند به کندوکاو ذهنی و مقایسه اشیاء با یکدیگر می باشد، مانند مفهوم علت و معلول. در این موارد، ذهن، پس از مقایسه میان مفهوم دو چیز که با یکدیگر رابطه تاثیر و تاثر دارند، پی به رابطه ای می برد که یکی ناشی از دیگری است. مثلا هنگامی که آتش را با حرارت ناشی از آن مقایسه می کنیم و توقف حرارت را بر آتش مورد توجه قرار می دهیم عقل مفهوم علت را از آتش و مفهوم معلول را از حرارت انتزاع می کند و اگر چنین ملاحظات و مقایساتی در کار نباشد، هرگز اینگونه مفاهیم به دست نمی آیند. اینگونه مفاهیم را مفاهیم فلسفی یا معقولات ثانیه فلسفی می نامند. این معقولات، عروضشان ذهنی ولی اتصافشان خارجی است. اما بنا بر نظر ملاصدرا، این معقولات به سه دسته تقسیم می شوند، بدین صورت که اول، معقول ثانی به دو قسمت فلسفی و منطقی تقسیم شده و سپس، قسم فلسفی آن، به دو نوع تقسیم می گردد. او می گوید: معقول ثانی، گاه مفهومی است که گرچه در خارج راه پیدا نکرده است و فاقد فرد خارجی است ولی دارای مصداق عینی است. مانند وجود و وحدت ، بنا بر اصالت وجود. و یا مفهومی است که فاقد مصداق خارجی است ولی اشیاء خارجی به آن متصف می شوند و اگر چه عروض آنها ذهنی است ولی اتصاف آنها خارجی است. مانند مفهوم امکان .
ویژگی هر یک از اقسام معقولات ثانوی
...
مفاهیم کلی که در علوم عقلی از آنها استفاده می شود، در یک تقسیم بندی کلی به دو دسته تقسیم می گردند، مفاهیم ماهوی، که به آنها مفاهیم حقیقی یا معقولات اولی نیز می گویند. مانند مفهوم انسان و مفهوم سفیدی و مفاهیم اعتباری یا معقولات ثانیه. این تقسیم بندی که از ابتکارات فلاسفه اسلامی است، و در آثار پیش از صدرالمتالهین ، مانند خواجه نصیرالدین و علامه حلی نیز وجود دارد، فوائد فراوانی دارد که در ضمن بحثهای آینده با آنها آشنا خواهیم شد و عدم دقت در بازشناسی و تمییز آنها از یکدیگر موجب خلطها و مشکلات زیادی در بحثهای فلسفی می شود و بسیاری از لغزشهای فلاسفه غربی در اثر خلط بین این مفاهیم حاصل شده که نمونه آنها را در سخنان هگل و کانت می توان یافت. به همین منظور، این مقاله به بررسی اجمالی، مفاهیم اعتباری می پردازد.
معانی اعتباری
واژه اعتباری که در سخنان فلاسفه به چشم می خورد به چند معنی استعمال می شود و در واقع از مشترکات لفظی است که باید به فرق بین معانی آن دقیقا توجه کرد تا خلط و اشتباهی روی ندهد و مغالطه ای پیش نیاید.
← اعتباری در مقابل ماهوی
بنا بر نظر مشهور، معقولات ثانوی بر دو دسته اند؛ یا فلسفی اند و یا منطقی. بدین صورت که مفاهیمی که ماهوی نیستند بر دو نوعند. یا قابل حمل بر امور خارجی هستند و یا قابل حمل نیستند و تنها بر مفاهیم و صورتهای ذهنی حمل میشوند. و به اصطلاح اتصاف آنها ذهنی است. مانند کلی و جزیی. دستة اخیر را، معقول ثانوی منطقی می نامند. مانند جنس ، فصل و نوع که ظرف عروض و اتصاف آنها در ذهن است. و ماهیات و معقولات اولی، تنها در ذهن به این امور متصف می شوند. دسته دیگر معقولاتی هستند که حمل بر اشیاء خارجی می شوند، ولی انتزاع آنها نیازمند به کندوکاو ذهنی و مقایسه اشیاء با یکدیگر می باشد، مانند مفهوم علت و معلول. در این موارد، ذهن، پس از مقایسه میان مفهوم دو چیز که با یکدیگر رابطه تاثیر و تاثر دارند، پی به رابطه ای می برد که یکی ناشی از دیگری است. مثلا هنگامی که آتش را با حرارت ناشی از آن مقایسه می کنیم و توقف حرارت را بر آتش مورد توجه قرار می دهیم عقل مفهوم علت را از آتش و مفهوم معلول را از حرارت انتزاع می کند و اگر چنین ملاحظات و مقایساتی در کار نباشد، هرگز اینگونه مفاهیم به دست نمی آیند. اینگونه مفاهیم را مفاهیم فلسفی یا معقولات ثانیه فلسفی می نامند. این معقولات، عروضشان ذهنی ولی اتصافشان خارجی است. اما بنا بر نظر ملاصدرا، این معقولات به سه دسته تقسیم می شوند، بدین صورت که اول، معقول ثانی به دو قسمت فلسفی و منطقی تقسیم شده و سپس، قسم فلسفی آن، به دو نوع تقسیم می گردد. او می گوید: معقول ثانی، گاه مفهومی است که گرچه در خارج راه پیدا نکرده است و فاقد فرد خارجی است ولی دارای مصداق عینی است. مانند وجود و وحدت ، بنا بر اصالت وجود. و یا مفهومی است که فاقد مصداق خارجی است ولی اشیاء خارجی به آن متصف می شوند و اگر چه عروض آنها ذهنی است ولی اتصاف آنها خارجی است. مانند مفهوم امکان .
ویژگی هر یک از اقسام معقولات ثانوی
...
wikifeqh: مفاهیم_اعتباری