امر بین الامرین

wikishia: اشعری اعتقاد به جبر دارند و استناد فعل آدمیان را به خدای تعالی می دانند.
تفویض به این معناست: موجود زنده - مثلاً انسان - حالتی داشته باشد که خود منشأ فعل و ترک باشد و از روی علم و اراده و خواست خود کاری را انجام دهد یا ترک کند و هیچ عامل دیگری حتی خداوند در فعل و ترک او تأثیر نداشته باشد. به عبارت دیگر، بنده در فعل خود کاملاً مستقل و یگانه مؤثّر و علت تامّه است و رابطه فعل اختیاری با خداوند متعال قطع باشد، که معتزله بر این باورند.
اما نظر شیعه به تبع ائمه اطهار(ع) این است که نه جبر امکان تحلیل دقیق افعال انسانی را دارد و نه تفویض، بلکه تحلیل دقیق کار بشری، راهی میان جبر و اختیار است. انسان در فعل و ترک اختیار و قدرت دارد، اما این قدرت و اختیار را خدای سبحان به او داده و قدرت بشری نفی کننده قدرت الهی نیست. به عبارت دیگر، گروهی اراده و اختیار انسان را نفی کرده اند (جبریون) و گروهی اراده الهی را نفی کرده اند (طرفدران نظریه تفویض)، اما به نظر شیعه، اراده و قدرت و اختیار آدمی در طول اراده و قدرت الهی است.
با مثالی شاید بحث روشن تر شود: فرض کنید کسی، پسر بچه ای را از کودکی تحت تربیت و حفاظت خود قرار دهد، و تمام امکانات رفاهی و تحصیلی را برای او فراهم کند. وقتی او به سن ازدواج برسد، دختر خود را به عقد او درآورد و خانه و شغلی مناسب به او دهد، و با او شرط کند که تا زنده است، زندگی او را تأمین کند و تحت حمایت خود قرار دهد، به شرط آن که تحت سرپرستی او زندگی کند. اگر بگوییم که این جوان در این زندگی هیچ نقشی ندارد و تمام زندگی و مخارج و خانه که به او عطا شده متعلق به آن مرد نیکوکار است، طرفدار نظریه جبر شده ایم.
واگر بگوییم که آن مرد نیکوکار با بخشش خود، از مالکیت خود صرف نظر کرده و از مالکیت عزل شده است، و داماد همه کاره و مالک مطلق است، به نظریه تفویض تمایل پیدا کرده ایم. اما اگر بگوییم که آن مرد و داماد هر دو مالک هستند، منتها به این ترتیب که مرد در مقام مولویت و صاحب اختیاری، صاحب خانه و مال و ثروت است و داماد در مقام کسی که اجازه استفاده و دخل و تصرف در محدوده ملک مرد نیکوکار را دارد، به امر بین امرین معتقد شده ایم که در این صورت پذیرفته ایم که اختیار و مالکیت داماد در طول مالکیت مرد نیکوکار است، اما این اختیار هیچ گاه صاحب اصلی را از تصرف و اختیار معزول نمی کند.
روشن است که نظریه امر بین امرین بسیار دقیق تر از آن است که این مثال با آن تطبیق کند، بدین جهت توضیح این مطلب عمیق نیاز به مقدمات فلسفی دارد. اما به اختصار بیان می شود که هستی هر موجود و پدیده ای، پرتویی از شأن و هستی خداست و هیچ ذره ای در عالم نیست، مگر این که تحت پرتو نور الهی قرار دارد، به همین طریق هر فعل و کار و اثری که از موجودات صادر می شود، فعل و اثر خداوند است.
پس همان گونه که هستی و حالات و حواس و ویژگی های انسان از خداست، فعل و عمل و کار و آثارش نیز حقیقتاً به خدا منتسب است. با دقت در این بیان معلوم می شود که هر دو نظریه جبر و تفویض صحیح نیستند. زیرا در عین حال که انسان حقیقتاً موجود بوده و هستی حقیقتاً به او نسبت داده می شود، در عین حال هستی او به خدا منسوب است، و او هستی را از ذات پاک هستی بخش گرفته است. بدین ترتیب فعل و عمل صادره از انسان، حقیقتاً و واقعاً فعل و عمل و کار اوست و به این دلیل به خداوند نسبت داده می شود. زیرا چنانچه تمام هستی او از خداوند است، تمام حالات و آثار وجودی او - همچون افعال اختیاریش - وابسته به خداوند است.