مرتضی قلی بیات

مرتضی قلی بیات ملقب به سهام السلطان (زاده ۱۲۶۹ - درگذشته ۱۳۳۷) سیاست مدار و مدیر ارشد اجرایی ایرانی بود، که فعالیت سیاسی خود را از سال ۱۳۰۴ ه‍.خ. در کابینه محمدعلی فروغی و در جایگاه وزیر دارایی آغاز نمود. در کابینه محمد ساعد به عنوان وزیر مشاور فعالیت کرد و در پی سقوط کابینه ساعد، برای کمتر از شش ماه نخست وزیر ایران بود. یک سال بعد به عنوان استاندار آذربایجان منصوب شد و در همین سال در کابینه احمد قوام، مجدداً به عنوان وزیر دارایی انتخاب شد. بیات از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۶ به عنوان رئیس هیئت مدیره و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران فعالیت می کرد.
بیات از دوره چهارم تا سیزدهم (۱۰ دوره متوالی) به عنوان نماینده اراک در مجلس شورای ملی فعالیت نمود. وی از سال ۱۳۰۴ ه‍.خ. در کابینه محمدعلی فروغی به عنوان وزیر دارایی فعالیت خود را شروع کرد. در سال ۱۳۲۳ ه‍.خ. در کابینه محمد ساعد به عنوان وزیر مشاور مشغول به فعالیت شد. با سقوط کابینه ساعد، وی نخست وزیر ایران شد و کابینه تشکیل داد. یک سال بعد به عنوان استاندار آذربایجان منصوب شد و در همین سال در کابینه احمد قوام، مجدداً به عنوان وزیر دارایی برگزیده شد. بیات از سال ۱۳۳۲ ه‍.خ. تا پایان عمرش به عنوان سناتور مشغول به فعالیت بود. وی در خانواده یکی از خوانین و مَلاکان اراک به نام حاج عباسعلی خان سهم الملک اراکی متولد شد. پدر وی در دوره های سوم و چهارم مجلس شورای ملی نماینده اراک بود. پیشینه مرتضی قلی بیات به ایل بیات بازمی گردد. ایل بیات از بنیانگذاران شهر سلطان آباد(اراک کنونی) بودند، که در گذشته از مناطق شمال شرقی ایران (نیشابور) به این منطقه کوچ کردند یا کوچانده شدند.
سایر منابع:
فیلم درباره خاندان بیات

[ویکی فقه] مرتضی قلی بیات در سال ۱۲۶۶ شمسی به دنیا آمد. او فرزند حاج عباس قلی خان سهم الملک عراقی و خواهرزاده دکتر مصدق بود. او ده دوره پیاپی، نماینده مجلس بود و کسی در همه این دوران از او سخنی در مخالفت با قانونی دولتی و یا کسی نشنید. وی چند بار وزیر شد و مدت کوتاهی نیز استاندار آذربایجان بود.
تحصیلاتی در حد متوسطه داشت؛ ولی سفرهای پرشماری به اروپا کرد. کار اصلی اش، کشاورزی و ملک داری بود و با پدرش همکاری می کرد. جاه طلبی و غرور او باعث شد به کارهای سیاسی دلبستگی پیدا کند. این مالک و مالک زاده اراکی ۱۰ دوره پیاپی، نماینده مجلس بود و کسی در همه این دوران از او سخنی در مخالفت با قانونی دولتی و یا کسی نشنید. وی چند بار وزیر شد و مدت کوتاهی نیز استاندار آذربایجان بود. او در نخستین مجلس مؤسسان که در سال ۱۳۰۴ قمری برای تغییر سلطنت تشکیل شد، عضو و نایب رییس مجلس بود. نخستین بار فروغی در سال ۱۳۰۴ در نخستین کابینه اش ـ که کابینه تاجگذاری رضاشاه بود بیشتر از ۶ ماه نپایید ـ او را به وزارت مالیه گمارد. بیات، پس از انحلال کابینه، دوباره به نمایندگی مجلس برگزیده شد و تا پایان دوره سیزدهم، همان مقام را حفظ کرد. وی در بیشتر دوره ها نایب رئیس مجلس بود.وی در دوره سیزدهم، نامزد ریاست بود؛ ولی محتشم السلطنه اسفندیاری با چند رای بیشتر، برای بار چهارم، رئیس مجلس شورای ملی شد. بیات در انتخابات دوره چهاردهم نتواسنت صندلی نمایندگی را به دست آورد؛ ولی علی سهیلی، برگزارکننده انتخابات، رضایت او را به شیوه ای دیگر فراهم آورد و پست وزارت دارایی را به وی داد. بیات بعد از سقوط کابینه سهیلی، در دوره نخست وزیری ساعد مراغه ای، وزیر مشاور و در همین سال، خود، نخست وزیر شد.
بیات بعد از شهریور۱۳۲۰
بعد از شهریور ۱۳۲۰ با همکاری سید محمدصادق طباطبایی و باقر کاظمی، امان الله اردلان و ابراهیم زند به تشکیل «حزب مردم» همت گماشت و پیشینه آزادی خواهی طباطبایی سبب شد که عده زیادی به حزب بپیوندند. با توجه به این نکته که طباطبایی رئیس مجلس شورای ملی نیز بود، حزب مزبور در مجلس، طرفدارانی یافت. پس از سقوط کابینه ساعد، مجلسیان به رجال صدر مشروطه، روی آوردند.در این میان، صادق مستشارالدوله، زمینه فراهمی برای نخست وزیری داشت؛ اما اقلیت مجلس به رهبری دکتر مصدق، به بیات نظر داشتند. او توانست «فراکسیون های میهن و اتحاد ملی» را با خود همراه سازد، همچنین به دنبال رد پیشنهاد همراه با خشونت روس ها، از سوی دولت ساعد، حکومت با تهدیدهای کافتارزاده و در حقیقت، استالین، به وحشت افتاد و در پی آن بود که شخصی ملایم و در عین حال، مخالف امتیار خواهی روس ها پیدا کند که از حمایت اقلیت مجلس نیز برخوردار باشد ؛ و بهترین گزینه، بیات بود.
کابینه بیات
ترکیب کابینه بیات، گروه گسترده ای از منافع و ملاحظات مختلف را می نمایاند. شمار زیادی از وزیران وی، قبلا وزیر و نماینده فراکسیون های با نفوذ بودند که یا در گذشته به حمایت از بیات پرداخته بودند یا او به پشتیبانی آنان چشم دوخته بود. با این حال، دولت بیات، هوادار غرب به نظر می رسید و همانند دیگران، به چشم داشت های دربار حساس بود. گویا فراکسیون میهن از اینکه فقط یک وزیر در کابینه داشت، ناخشنود بود و فراکسیون های دیگر که نماینده ای در کابینه نداشتند نیز ناراضی بودند. البته این نخست وزیر بود که عملکرد و سیاست های دولت را تعیین می کرد، نه ترکیب کابینه را و بر این اساس از دولت بیات، انتظار تغییر و تحول می رفت. مصدق نیز که خود از خویشاوندان بیات بود، اعتقاد اندکی به وزیران او داشت؛ ولی آماده بود که در صورت لغو «قرداد میلسپو» از وی حمایت کند. کسانی که زمینه نخست وزیری بیات را فراهم ساخته بودند هم، از او توقع داشتند که بدون هیچ حرکت آشتی جویانه ای در برابر روس ها و چپ گرایان، به انجام وظایفش بپردازد.
نخست وزیری بیات
...