عاقله

عاقِله
(یا: عَصَبِه) در اصطلاح فقه اسلامی و حقوق، بستگان نَسَبی ذکورِ قاتلِ مجنون یا نابالغ که پرداخت دیه برعهدۀ آنان است. در قتل عمد، که به وسیلۀ بَیّنه یا قَسامه و یا علم قاضی ثابت شود، و در جراحت و زیادتر از آن، همچنین در جنایات عمد و شبیه عمدِ نابالغ و دیوانه، پرداخت دیه برعهدۀ عاقله است. چنانچه قتل یا جرح غیر عمدی با قسامه یا اقرار قاتل و یا خودداری کردن او از سوگند اثبات شود، دیه برعهدۀ عاقله نیست و مجرم باید پرداخت کند. دیه به ترتیب طبقات ارث بر عاقله توزیع می شود. کسی که با عقد ضمان جریره دیۀ جنایت دیگری را برعهده گرفته نیز عاقله است. مسئولیت عاقله صرفاً پرداخت دیه است و در مواردی که ارش تعیین می شود عاقله مسئولیتی در پرداخت آن نخواهد داشت. کلمۀ عاقله یادگار دوران جاهلیت اعراب است، زیرا عقل به معنی بستن زانوی شتر است و عقال زانوبند شتر را گویند. در جاهلیت که دیه غالباً به شتر بود قاتل یا کسان او را مجبور می کردند که شتران را ببرند و بر در خانۀ ورثۀ مقتول بخوابانند.

[ویکی فقه] عاقله، مونّث عاقل از مادّۀ عقل است که در زبان عربی به معنای منع، حفظ و بستن می باشد.عاقله در لغت به معنی نگهدارنده و مواظبت کننده است.
در اصطلاح فقهی، نزدیکان و خویشاوندان شخصی هستند که مرتکب قتل غیر عمد و جرح مخصوص می شود که بایستی دیه آن قتل و جرح را بپردازند. در رابطه با مفهوم عاقله که چرا خویشاوندان نزدیک شخص جانی یا قاتل را عاقله نام گذاری کرده اند چند احتمال وجود دارد:
۱- عقل به معنای «منع» است و خویشاوندان نزدیک قاتل با پرداخت دیه حائل و مانع بین جانی و اولیای دم مقتول یا مجروح می شوند.
۲- عقل به معنای «حفظ کردن» آمده است و عاقله به کسانی گفته می شود که با پرداخت دیه، خاطی را از قصاص یا تعزیر حفظ می کنند.
۳- عقل به معنای «بستن» آمده و خویشان جانی، شترها را به عنوان دیه نزد اولیای دم برده و عقال می کنند یعنی زانوان آن ها را می بندند و یا این که با پرداخت دیه، زبان اولیای دم را از تقاضای قصاص و غیره می بندند.

خویشانی که شرعاً عاقله نامیده می­شوند؛ به ترتیب تقدم عبارتند از:
۱- خویشان پدر و مادری.
۲- خویشان پدری.

در اصطلاح حقوق
و در اصطلاح طبق مادۀ ۳۰۷ قانون مجازات اسلامی عبارت است از «بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث به طوری که همه کسانی که حین الفوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی عهده دار پرداخت دیه خواهند بود» .


شرائط تحقق ضمان عاقله
۱- عاقله باید بستگان پدر و مادری باشد پس بستگان مادری از دایرۀ عاقله خارجند.
۲- عاقله باید مرد باشد.
۳- عاقله باید بالغ باشد پس صغیر جزء عاقله نیست.
۴- عاقله باید عاقل باشد پس مجنون جزء عاقله نیست.
۵- عاقله باید هنگام سر رسید اقساط دی ه، دارا باشد پس معسر عاقله محسوب نمی شود.
۶- قتل خطاء محض با بینه، قسامه و علم قاضی ثابت گردد، اگر با اقرار جانی یا نکول او از قسم یا نکول او از قسامه ثابت شود، عاقله ضامن نیست.
۷- در دیه جراحت، دیه بالاتر از موضحه باشد پس دیه جنایت پائین تر از موضحه بر عهدۀ جانی است.
۸- در مورد جنایتهای خطائی که شخص بر خودش وارد آورد و اتلاف مالی که به طور خطاء محض حاصل می شود عاقله ضامن نمی باشد.


حدود مسؤولیت عاقله
...