سیر الملوک

wikinoor: ه زبان فارسی در موضوع کشورداری مکتوب نموده است.
این اثر یکی از بهترین آثار ادبی و تاریخی در سالیان وزارتش به شمار می رود. پادشاه وقت ملکشاه، او و برخی دیگر را ماور نوشتن کتابی در موضوع «ملک» می کند. در این میان چندین کتاب به دربار تقدیم می شود و فقط کتاب او مورد استقبال سلطان قرار می گیرد. کتاب بعدها مورد تقلید نویسندگان و مورخان قرار گرفته است. چنانکه غزالی در کتاب نصیحه الملوک و مؤلف تاریخ بناکتی و محمد عوفی در کتاب جوامع الحکایات ، هر کدام به نحوی از کتاب سیاست نامه خواجه متاثر شده اند.
ساختار کتاب
کتاب با مقدمه مصحح آغاز شده است که در بیان شیوه تصحیح است. متن کتاب دارای دو بخش و پنجاه فصل می باشد که بخش اول ۳۹ فصل و فصل دوم ۱۱ فصل را دربر دارد. چنین به نظر می رسد که فصل دوم بنا به ضرورت اضافه شده است.مؤلف، در بیشتر فصول نخست مسئله را به صورت تعریف یا دستور اخلاقی مطرح می کند و سپس آیات، روایات، احادیث، حکایات بلند و کوتاه و سخنانی از گذشتگان را در تایید سخن خویش می آورد.به طور کلی نثر کتاب ساده، روشن و زیباست. جمله ها کوتاه و خوش آهنگ و هر موضوعی در نهایت اکمال و وضوح بیان شده است. این کتاب در سلامت انشاء و زیبایی عبارت و درستی مطالب و تنوع موضوع، در میان کتب فارسی کم نظیر است.
گزارش محتوا
در کتاب سیاست نامه مطالب متنوع تاریخی و اخلاقی و بسیاری از موضوعات دیگر آمده است؛ اما در خلال مطالب تاریخی اشتباهاتی به چشم می خورد. علت اساسی بروز این اشتباهات آن است که خواجه می خواسته کتابی عبرت انگیز در سیاست و کشورداری تالیف کند؛ لذا به جنبه تاریخی آن توجه نداشته و خود نیز مورخ نبوده، از این رو چه بسا مطالبی از کتابهای تاریخی دگر نقل کرده بی آنکه به صحت و سقم آنها بیندیشد.مطالب موجود در کتاب سیاست نامه بطور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می شود:۱- پند و اندرز و توصیه هایی که در تمام فصول به جز فصلهای ۴۴- ۴۷ خطاب به سلطان پیرامون مسائل مختلف مملکتی آمده است.۲- حکایات، اخبار، احادیث و آیاتی که در تایید پند و اندرزهای اولیه ذکر شده است.بخش اول کتاب، از نظم و روال خاصی پیروی می کند. بدین گونه که همواره پند و اندرز و توصیه ای در ابتدای هر فصل آمده و در ادامه در بعضی از فصول، حکایت، خبر، حدیث یا روایتی در تایید پند و اندرز اولیه می آید. مثلا در فصل سیزده کتاب توصیه شده که سلطان ابید، جاسوسانی به شکل های مختلف چون بازرگان، سیاح، و صوفی به سرتاسر مملکت اعزام کند تا او را از وضعیت کشور آگاه کنند و وی بدینوسیله بتواند از ظلم عاملان و یا شورش احتمالی آنها جلوگیری کند.آنچه در بخش اول کتاب سیاستنامه اصل می باشد، همان پند و اندرز و توصیه های اولیه است و حکایت و روایات و احادیث جنبه فرعی دارند. از سی و نه فصل بخش اول کتاب، بیست و یک فصل منحصر به نصیحت و پند و اندرز اولیه است و در این فصول هیچ حکایت و روایتی در تایید نصیحت های اولیه نیامده است.در بخش دوم کتاب، نظم و ترتیب و هدف اولیه نویسنده در نوشتن کتاب، که همانا ارائه توصیه ای به سلطان در جهت بهتر اداره کردن مملکت می باشد، فراموش می شود و تقریبا در نیمی از فصول این بخش (۴۴- ۴۷) هیچ توصیه یا نصیحتی مطرح نگردیده، بلکه این فصول شامل حکایتی طولانی است که به بررسی و رد جریان بدمذهبی در طول تاریخ پرداخته است. در واقع در این فصول سیاست نامه از شکل یک اندرزنامه که نصیحت هایی را خطاب به سلطان مطرح می کند خارج گردیده و تبدیل به ردیه ای شده که طرفداران یک فرقه مذهبی در رد فرقه دیگر می نویسند.همچنین بخش دوم نظم خاصی را دنبال نمی کند و گاه یک فصل چند موضوع را در خود جای داده است؛ برای نمونه، در فصل چهلم، موضوعات زیر مطرح گردیده است. اعلام خطر پیرامون قدرت گیری زنان پادشاه و دخالت آنان در امور سیاسی، توصیه به پادشاه با بخشش زیردستان هنگامی که خطایی از آنها سر می زند، توصیه به پادشاه پیرامون خودداری از سپردن کارها به کودکان و محول کردن امور به افراد با تجربه ، و سرانجام اخطار به پادشاه پیرامون زیاد شدن القاب و کم شدن ارزش آن ها.اگر اختلاف موجود ما بین دو بخش سیاست نامه منحصر به تفاوتهای یاد شده بود شاید می شد این توجیه را که دلیل این اختلاف نوشته شدن کتاب در دو دوره زمانی متفاوت می باشد، پذیرفت، اما اختلافات بین دو بخش کتاب تنها محدود به آنچه گفته شد نبوده و دامنه ای گسترده تر دارد.از دلایل اصلی این اعتقاد که هر دو بخش سیاست نامه نمی تواند نوشته یک نفر باشد وجود توصیه ها و حکایاتی کاملا متضاد در دو بخش کتاب است. به عنوان نمونه در بخش اول سیاست نامه به سلطان توصیه می کند که هفته ای دو روز به مظالم بنشیند و بدون واسطه به شکایات و دادخواهی رعایا رسیدگی کند ولیکن در فصل چهل و نهم از بخش دوم کتاب توصیه ای کاملا مغایر با توصیه یاد شده داشته است و از سلطان می خواهد که اجازه ورود مستقیم و بی واسطه مردم، برای طرح شکایات به درگاه را ندهد، بلکه چند نفر از نمایندگان مردم، شکایات را جمع نموده به حضور سلطان بیاورند و جواب آن را دریافت کنند که این بند علاوه بر مغایرت با فصل اول، با توصیه مندرج در فصل سوم از بخش اول کتاب که صریحا از سلطان تقاضا می کند که بی واسطه و شخصا به شکایات مردم رسیدگی کند، نیز مغایر می باشد.تفاوت بین دو بخش سیاستنامه منحصر به توصیه ها و اندرزها نبوده، گاه حتی حکایات تاریخ مندرج در دو بخش کتاب نیز با هم مغایرت دارند مثل حکایت فصل بیست و هفتم که پیرامون درگیری البتکین و امیر منصور بن نوح سامانی ذکر گردیده است با مندرجات در بخش دوم به گونه ای کاملا متفاوت بیان شده است.
وضعیت کتاب
...