خواجه نظام الملک طوسی

ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق توسی شناخته شده به خواجه نظام الملک طوسی (۲۸ مهر ۳۹۷ تا ۲۲ مهر ۴۷۱)(متولد توس، کشته شده در بروجرد و دفن شده در اصفهان) وزیر نیرومند دو تن از شاهان دوره سلجوقیان در ایران بود.
اخوان کاظمی، بهرام (۱۳۸۰). «عدالت و خودکامگی در اندیشهٔ سیاسی خواجه نظام الملک طوسی». دانشکدهٔ حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران) (۵۴): ۵–۲۸.
حلبی، علی اصغر (۱۳۶۵). تاریخ تمدن اسلام: بررسی هایی چند در فرهنگ و تمدن اسلامی. تهران: چاپ و نشر بنیاد.
قادری، حاتم (۱۳۹۲). اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).
لمبتون، آن (۱۳۸۸). «از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان». تاریخ ایران کمبریج. ۵. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر.
سیاست نامه (یا سیر الملوک): خواجه نظام الملک طوسی، مصحح عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس، ۱۳۸۶، ۳۳۶ صفحه. شابک: ۴-۳۲۱-۳۲۰-۹۶۴-۹۷۸.
مرتضی راوندی؛ تاریخ اجتماعی ایران، پوشینه دوم
ویکی پدیای انگلیسی
پناهی سمنانی؛ حسن صبّاح، چهره شگفت انگیز تاریخ
وی نیرومندترین وزیر در دودمان سلجوقی بود و سلجوقیان نیز در زمان وی به اوج نیرومندی رسیدند. او بیست و نه سال سیاست درونی و بیرونی را رقم می زد.
نام اصلی خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن و نام پدرش ابوالحسن علی بود و نام پدر او نیز علی بن اسحق بن عباس بود که از دهقان زادگان بیهق بود، علی بن اسحاق که کنیه اش ابوالحسن بود در نویسندگی و حسابداری دستی داشت. در دستگاه حکمران خراسان داخل شده بود و خدمت دیوانی می کرد. منزل اصلی خاندان او نیز بیهق بود، ولی ابوالحسن علی را پس از آن که در مشاغل دیوانی ترقی کرده بود مأمور ادارهٔ اموال دولتی در ناحیهٔ طوس کرده بودند‍ و او آن جا اقامت کرده و متأهل شده بود و سه پسر او در طوس به دنیا آمده بودند که بزرگ ترین آن ها همین حسن یعنی نظام الملک بعدی بود.مقدمات علوم را از زبان عربی و قران آموخت و از همان ازمنه در صحبت اهل علم و صلاح می گذرانید. همین که در حدود بیست سالگی از تحصیل فقه و حدیث و سایر علوم شرعی و فنون ادبی فارغ شد و فاضلی عالم و دبیری توانا گشت، به اعمال دیوانی مشغول شد. گفته شده که خواجه در خانهٔ دهقانی نشو و نما یافت. دهقان در قاموس سیاسی و برخلاف دوره های بعد که غالباً به زارعان بی زمین گفته می شد، در زمان خواجه و پیش از آن نشانهٔ نسب و بزرگ زادگی بومی بود. دهاقین در زمان ساسانیان مالکان بومی بودند که در سلسله مراتب اجتماعی و اقتصادی و همچنین ایجاد قدرت نقش به سزایی داشتند. دهقانان به همین مفهوم به سده های ابتدایی اسلام منتقل شده است.
خواجه در ۲۱ سالگی با انحطاط سلطنت غزنوی و هجوم ترکمانان سلجوقی به خراسان به خدمت سلجوقیان وارد شد. خواجه بعد از شکست مسعود در دندانقان به سال ۴۳۲ در ماوراءالنهر به دستگاه سلجوقیان پیوست اما پس از آزار و اذیت هایی که از ابن شاذان عمید بلخ دید به مرو رفت و به دستگاه چغری بیگ پیوست و به مدت ۱۰ سال یعنی تا سال ۴۴۴ در خدمت آنان بود. تنها سلجوقیان بودند که با گسترش متصرفات خود، وحدت ملی ایران را ممکن ساختند. طغرل بیگ، ری را پایتخت خود قرار داد و در میانهٔ سدهٔ پنجم با تصرف بغداد سلطهٔ خود را تا کانون قدرت معنوی امپراتوری گسترش دادند و دست آل بویه را از خلافت در بغداد کوتاه کردند. سلجوقیان برای ادارهٔ متصرفات وسیع خود از دانش و تجربه بهره ای نداشتند و مجبور شدند فرهیختگان و کارگزاران باتجربهٔ ایرانی را به خدمت گیرند که در رأس ایشان خواجه نظام الملک قرار داشت که با قبول وزارت دو شاه مقتدر سلجوقی، در عمل و نظر در تمرکز وحدت سیاسی و ملی ایران کوشید.در ده سالی که خواجه در خدمت چغری بیگ، برادر طغرل بود؛ طغرل در مناطق مرکزی ایران به لشگرکشی پرداخت و در ۴۵۵ درگذشت و به علت اینکه پسری نداشت، آلپ ارسلان جانشین او شد. در پادشاهی آلپ ارسلان، نظام الملک دستی باز در نظارت بر گردش امپراتوری داشت. از این گذشته، وی وقت زیادی را صرف امور نظامی می کرد. «خداوندش را در سفرهای جنگی همراهی می نمود و نیز خود در رأس سپاهیان را در جنگ ها فرماندهی می کرد من جمله سفرهایی به فارس که پیروزی هایش در هردو جنگ بر شهرت و اعتبارش بسیار افزود.»

[ویکی فقه] ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی، مکنّی به ابوعلی مقلب به «سیدالوزراء و قوام الدین» و مشهور به خواجه «نظام الملک طوسی»، دانشمند و نویسنده قرن پنجم و وزیر نامدار دوره سلجوقی است.
وی در روز جمعه ۲۱ ذی القعده سال ۴۰۸ هجری در شهر نوقان طوس خراسان (بخشی از مشهد فعلی) دیده به جهان گشود. از آنجا که دانش اندوزی اش در شهر طوس (توس) بود، طوسی خوانده می شد.
تحصیلات
خواجه نظام الملک در کودکی به همراه پدر قرآن را ختم نمود. وی در همان سنین و در شهرهای طوس و نیشابور به تحصیل علوم پرداخت و در این خلال، برای تحصیل دانش به مرو سفر کرد و توفیق زیارت عارف بزرگ ابوسعید ابوالخیر در میمه نیشابور نصیبش گردید. از آنجایی که پدرش از یاران محمود سبکتکین (غزنوی) به شمار می آمد، به علت وضعیت نامناسب مالی، خواجه نظام الملک هنگامی که ۲۱ سال داشت، به غزنه رفت و در خدمت ابوعلی ابن شاذان وزیر آلب ارسلان درآمد؛ تا به عنوان کاتب نزد وی خدمت کند. ابن شاذان به هنگام وفاتش، به خواجه وصیت کرد که به خدمت سلطان آلب ارسلان درآید و او نیز چنین کرد. آلب ارسلان خواجه را هنگامی که ۳۲ سال داشت به عنوان وزیر خویش برگزید و تمام کارهای مملکتی را به وی سپرد و سلطان هیچ امری را بدون مشورت وی انجام نمی داد. او در عهد وزارت خود، خدمات فرهنگی بسیار عظیمی را انجام داد که تا آن موقع در تاریخ سابقه نداشته است. وی علاوه بر رتق و فتق امور مملکتی و حل مشکلات عدیده اجتماعی و اخلاقی و سایر مسائل مملکتی، دست به ایجاد مدارسی زد که در تاریخ به نام وی به مدارس نظامیه مشهور است. مهم ترین آنها عبارتند از: «نظامیه بغداد٬ موصل٬ نیشابور٬ بلخ٬ هرات٬ مرو٬ آمل٬ گرگان٬ بصره٬ شیراز و اصفهان» نظام الملک به مدت بیست سال در نظامیه نیشابور به تدریس اشتغال داشت و شاگردانی همچون امام محمد غزالی تربیت کرد. از بزرگ ترین دانشگاه هایی که خواجه تاسیس کرد، نظامیه بغداد بود که در آن زمان بیش از ۶۰۰۰ دانشجو داشت و در طول تاریخ، اساتید برجسته ای همچون امام محمد غزالی، سعدی شیرازی، ابواسحاق شیرازی و غیره در آن به امر تدریس اشتغال داشتند. وی علاوه بر ساختن دانشگاه، خدمات فراوان دیگری همچون آب انبار، گرمابه، بازار و بیمارستان ها را به جهانیان عرضه کرد و قرن پنجم را مبدل به شکوفاترین قرون فرهنگی اسلام ساخت. وی سرانجام در ۱۰ رمضان ۴۸۵ هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می رفت، در نزدیکی «صحنه» در کرمانشاه به دست کسی که رخت صوفیان را پوشیده بود با ضرب کارد بر سینه و رگش زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت و در بنای دارالبطیخ در محله احمدآباد اصفهان و در کوچه ای به نام خواجه نظام الملک مدفون گشت.
نقش نظام الملک در اقتصاد
نظام الملک، بیش تر به عنوان یک مدیر اجرایی موفق معروف است؛ تا یک اندیشمند اقتصادی. اما ذکاوت و دارایت مدیریتی او باعث گسترش زیرساخت ها و توسعه اقتصادی امپراطوری اسلامی گشت. در حالی که مالیات های مناسبی از مردم اخذ می کرد، جاده ها نیز به موازات آن ساخته می شد. برای همین تعجب آور نیست که هم آلپ و هم ملک سلجوقیان از راهنمایی ها و ذکاوت این محقق بزرگ بهره مند می شدند. خلیفه عباسی القائم (۱۰۷۵–۱۰۳۰م) او را به لقب «راضی امیرالمومنین» ملقب کرد؛ لقبی که تا پیش از آن به هیچ وزیری اطلاق نشده بود و ملک شاه سلجوقی هم او را به دلیل مواجهه موفقیت آمیز با مشکلات مختلف و سختی هایی که به پادشاه وارد می آمد، با لقب «اتابک» خطاب نمود؛ اما با حسادت برخی اطرافیان شاه، در واپسین سال های پادشاهی ملکشاه میان او و خواجه اختلافاتی پیش آمد که سرانجام به کنار گذاشتن او از وزیری شد.
آثار و تالیفات
...