ولایت ارغیان

اَرْغِیان، یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان بزرگ؛ مرکز ناحیه ارغیان طبق متون تاریخی تا حمله مغولان قصبه راونیز بوده است.
امپراتوری ساسانیان: در عهد ساسانیان یکی از شهرهای مهم و تابع نیشابور بود. موسس خورناتسی جغرافیدان ارمنی معاصر ساسانیان در معرفی قلمرو جغرافیای ساسانیان می نویسد سرزمین ایران در دوره ساسانی به چهار کوست (ناحیه) تقسیم می شد خراسان یکی از این کوست ها بود که بیست شش ایالات داشت. یکی از این ایالات ها، اپرشهر یا همان نیوشاهپور بود (مارکوارت، ۱۳۷۳: ۳۷–۳۹). نیشابور نیز به نوبه خود دارای ۱۳ رستاق (شهرک) و ۴ تسوگ (طسوج یا بخش) بوده است و ارغیان در زمره یکی از سیزده رستاق نیشابور می باشد
دولت راشدین: در اواخر دوره ساسانی با ورود اسلام به ایران این شهر ارغیان نام داشته که از توابع نیشابور ذکر شده و به گفته بلاذری در کتاب فتوح البلدان در سال ۳۱ هجری در زمان حکومت عثمان بن عفان به دست عبداله بن عامر فتح می شود که جزئیات این فتح شرح داده نشده است.
خلافت عباسیان: قدیمی ترین سند موجود که تا کنون باقی مانده و از «ارغیان» نام می برد کتاب فتوح البلدان بلاذری است. فتوح البلدان از مهم ترین منابع تاریخ فتوحات عرب به شمار می رود. احمد بن یحیی بلاذری (۲۷۹ هـ) از مورخان قرن سوم هجری است، که فتح ارغیان را در سال ۳۱ هجری در زمان حکومت عثمان بن عفان به دست عبدالله بن عامر می داند و او همچنین ارغیان را تابع نیشابور ذکر کرده است (بلاذری، ۱۳۶۴، ص ۱۵۹). از گزارش بلاذری می توان چنین استنباط کرد که ارغیان قبل از اسلام یکی از ولایت های مهم نیشابور بوده و حتی در اوایل اسلام هم هنوز اعتبار و اهمیت خود را حفظ کرده تا آنجا که مسلمانان در همان سال های اولیه به دنبال فتح و حضور در این منطقه بودند.
خلافت امویان: (قرون سوم و چهارم ه‍.ق) در قرن سوم هجری احد بن عمر بن رسته (۲۹۰ هـ) از جغرافیدانان بنام ایرانی در اثر ارزشمند خود که دایرةالمعارفی است، موسوم به «اعلاق النفیسه»، ارغیان را یکی از ۱۳ روستای تابع نیشابور دانسته و چنین می آورد: «نیشابور دارای شهرهای است که از آن جمله می توان: زام، باخزر، جوین و بیهق را نام برد. نیشابور دارای ۱۳ روستا و چهار ربع می باشد. روستاهای آن عبارتند از: استوا، ارغیان، اسفراین، جوین، بیهق، پشت، رخ، باخزر، زام، زوزن، اشبند، خواف و اباع آن تکاب، پشت فروش، مازل.»
ولایت ارغیان را در جغرافیای امروز، به بخش بام و صفی آباد شهرستان اسفراین استان خراسان رضوی ایران و حدی از نواحی پیرامون آن، مطابقت داده اند.
ارغیان؛ یکی از ولایت های ربع نیشابور خراسان،«فتوح البلدان» یکی از کهن ترین منابعی است که در آن، از ارغیان یاد شده که در آن؛ سخن از فتح ارغیان و دیگر ولایت های نیشابور به دست عبدالله بن عامر است. ابن رسته (قرن ۳ هجری) در کتاب الاعلاق النفسیه، از ارغیان در میان رستاق های دوازده گانه نیشابور (ظاهراً به ترتیب موقعیت جغرافیایی از جهت شمال) یاد کرده است که آن ها عبارتند از: استوا (خبوشان)، ارغیان، اسفراین، جوین، بیهق، بشت، رخ، باخرز، زام (جام)، زاوه، زوزن، اشبند (اسفند)، خواب (خواف). سمعانی، ارغیان را ناحیه ای از نواحی نیشابور دانسته و قریه هایی همچون سبنج، بان و راونیر را از آبادی های این ولایت نام برده است. یاقوت حموی نیز ارغیان را از کوره ای از نواحی نیشابور ثبت کرده و شمار آبادی های آن را ۷۱ قریه و قصبه (شهر مرکز) این ولایت را راونیر ذکر کرده است. ابوعبدالله حاکم، در کتاب تاریخ نیشابور، ارغیان را ولایتی آبادان و مشهور به عالمان بزرگ توصیف نموده است. در احسن التقاسیم نیز به گستره کوچک این ولایت و همچنین پیوسته بودن آن به جوین، اشاره شده است. بر پایه نوشته تاریخ الحاکم که گستره ولایت خبوشان (قوچان)، منطقه ای میان نسا و اسفراین و طوس و ارغیان ذکر شده، همجواری ولایت ارغیان با ولایت خبوشان در محدود شمال شرقی این ولایت (در حدود منطقه سرولایت نیشابور معاصر) مشخص است. نام ارغیان در منابع دوران مغول و در رویدادهای تاریخی پس از آن دیده می شود؛ نام ارغیان در منابع مربوط به این دروه، همراه با نام نقاط دیگر این منطقه همچون «بام و ارغیان» (دوره ایلخانیان)، «جهان و ارغیان» (دوره تیموریان)، «جهان ارغیان» (از اواخر سده دهم هجری به بعد) به چشم می خورد که نشان دهنده برتری یا اهمیت یافتن آن نقاط، به علل گوناگون در آن دوره تاریخی است. در تقسیمات جدید، نامی از ارغیان دیده نمی شود. ولایت ارغیان را در جغرافیای امروز بر بخش بام و صفی آباد و حدی از نواحی پیرامونی آن در شهرستان اسفراین، مطابقت داده اند.
تقریباً کمی بعد از ابن رسته در قرون سوم و چهارم هجری حاکم نیشابوری از ۱۳ روستای که ابن رسته به نیشابور نسبت داده، وی از آن ها به عنوان ولایت های نیشابور یاد کرده که تعداد آن ها را ۱۲ قلمداد کرده که عبارتند از: بیهق، جوین، اسفراین، خبوشان (استوا)، ارغیان، پشت، رخ، زوزن، خواف، ازقند، جام و باخزر، جاجرم و می نویسد منظور از ولایت آن است که طول و عرض آن باید از بیست و پنج یا سی فرسخ کمتر نباشد و در آن قری و قنوات و باغات و عمارات باشد (نیشابوری، ۱۳۳۹، ص ۲۱۵). و از ارغیان به صورت یک ولایت که به کثرت علما و کبار مشهور می باشد یاد کرده است (همان، ص ۲۱۵). و بعضی از علمای بزرگ را از جمله ابواحمد ارغیانی، عمران بن موسی، محمد بن المسیب، هارون بن عمران و عامر بن شعیب را به این ولایت نسبت داده است و همچنین زمانی که محدوده خبوشان را توصیف می کند نسا، اسفراین، طوس و ارغیان را از از حدّهای آن ذکر کرده است