مرغ سحر

مرغ سحر نام تصنیف مشهوری از ساخته های مرتضی نی داوود در دستگاه ماهور و شعر ملک الشعرای بهار است. نخستین بار این تصنیف را ملوک ضرابی و بعد قمرالملوک وزیری اجرا کرد و پس از آن با صدای بسیاری از خوانندگان ایرانی اجرا شد. تصنیف «مرغ سحر» به لحاظ داشتن مضمونی سیاسی- اجتماعی و زبان حال ملت بودن و نیز ارزش های موسیقایی و ادبی یکی از ماندگارترین تصنیف های موسیقی معاصر ایران به شمار می رود. تصنیف مرغ سحر را می توان سرود شکست آرمان ها و شعارهای انقلاب مشروطه دانست.
قمرالملوک وزیری
ملوک ضرابی
ایران الدوله هلن
محمدرضا شجریان
شکیلا
سیما بینا
نادر گلچین
هنگامه اخوان
همایون شجریان
فاضل جمشیدی
سالار عقیلی
محمد گلریز
فرهاد مهراد
محسن نامجو
هوشمند عقیلی
گوگوش
سعید مدرس
رضا صادقی
در هفتم تیر ۱۳۰۶، روزنامه ناهید که در زمینه طنز مطالبی را منتشر می کرد جشنی به مناسبت آغاز هفتمین سال انتشار خود بر پا کرد و «تصنیف در ماهور» به عنوان «اثر طبع یکی از استادان سخن» در آن جشن احتمالاً توسط ایران الدوله هلن اجرا شد که متن آن را پیوست اولین شماره سال هفتم کردند. محل اجرا هم «باغ آقای سهم الدوله» بود. این تصنیف، بعدها «مرغ سحر» یا «ناله مرغ سحر» نام گرفت و سُراینده آن نیز از پرده ابهام خارج شد و آن را معرفی کردند که ملک الشعرای بهار بود. سپس این تصنیف با صدای ملوک ضرابی و بعد با صدای قمرالملوک وزیری اجرا شد که با استقبال مواجه شد. آهنگ این اثر، در دستگاه ماهور، از مرتضی نی داوود است.نخستین ضبط این اثر بر روی صفحه های پولیفون، در پاییز سال ۱۳۰۶ خورشیدی، با صدای ملوک ضرابی کاشانی و تار مرتضی نی داوود انجام شد.
با این که مرغ سحر در سال های اولیه به قدرت رسیدن رضا شاه پهلوی و در اعتراض به وی روی صفحه ضبط و منتشر شده اما تا چندین دهه، چندان صدایی از آن به گوش نمی رسید تا اینکه در سال های دهه پنجاه خورشیدی با آغاز فصل تازه ترانه اعتراضی، مرغ سحر بار دیگر جان گرفت.
بیشتر اجراهای مختلف مرغ سحر در چهار دهه گذشته به آنچه مرتضی نی داوود ساخت وفادار مانده و کمابیش همگان به همان شیوه ملوک ضرابی این ترانه را اجرا کرده اند. از اجرای هنگامه اخوان همراه با تار محمدرضا لطفی در برنامه گلهای تازه رادیو ایران به عنوان نزدیکترین اجرا به شیوه قمر یاد می شود.برخی آهنگسازان هم این ترانه را در همان ساختار سنتی اما به شیوه ای مدرن تر تنظیم کرده اند که شاید موفق ترینشان فرامرز پایور باشد. پایور مرغ سحر را با سازبندی (ارکستراسیون) منحصر به فرد خود و به شکل چپ کوک (ماهور فا) برای صدای نادر گلچین تنظیم کرد که در برنامه گلهای تازه از رادیو ایران پخش شد و از اجراهای موفق این ترانه شد. تنظیم دیگری هم (احتمالاً توسط جهانبخش پازوکی) انجام گرفت که در آن شیوه هم آوایی (هارمونی دو صدایی) به کار رفته و با صدای هوشمند عقیلی ضبط شده است.

تصنیفی مشهور، سرودۀ ملک الشعرا محمدتقی بهار که آهنگ آن از مرتضی نی داود، در دستگاه ماهور است. بهار آن را پس از سقوط سلسلۀ قاجار و روی کار آمدن پهلوی سروده است. نخستین بار با صدای ملوک ضرّابی (۱۳۰۶ش) و سپس با صدای قمرملوک وزیری اجرا شد. خوانندگان متعددی آن را اجرا کرده اند. مضمون سیاسی - اجتماعی مرغ سحر موجب ماندگاری آن شده است. مطلع تصنیف چنین است: مرغ سحر ناله سرکن، داغ مرا تازه تر کن/ز آه شرربار این قفس را برشکُن و زیر و زبر کن.