تلمسان

تِلِمْسان، شهری در شمال غربی الجزایر و مرکز استانی به همین نام. این شهر در دورۀ رومیها پوماریا1 ( = باغهای میوه ) خوانده می شد ( EI2 ) ؛ در برخی از منابع نیز به صورت تلمسین آمده است و در لهجۀ مغربی به آن تِنِسمان نیز می گفتند ( یاقوت، 1/870 - 871؛ ابن حوقل، 1/ 89؛ ابن خردادبه، 88؛ ابن فقیه، 80 ) . نویسندگان کهن این کلمه را بربری و مرکب از دو جزء «تلم» و «سان/سین» دانسته اند، به معنی جایی که کوه و صحرا را پیوند داده است ( مقری، 7/133 - 134؛ ابن خطیب، معیار. . . ، 183 - 184؛ نیز نک‍ : عبدری، 48 ) .
شهرهای سیدی بوالعباس و وَهران در شرق و شمال تلمسان، و کوههای تلمسان در شمال آن قرار دارد و از غرب به مرز مراکش می پیوندد. ارتفاع کوههای تلمسان از شمال به جنوب افزایش می یابد و به 842‘1 متر می رسد. شهر با ارتفاع 827 متر از سطح دریا، بر دشتهای حِنّایه در شمال و مَغنیه در شرق مشرف است ( EI2؛ «فرهنگ. . . 2» ) .
نویسندگان و جغرافیانویسان عصر اسلامی تلمسان را از شهرهای اقلیم چهارم، مرکز مغرب اوسط یا آغاز مغرب اقصا دانسته، و از قصرها، باروها، جوامع، رودها و چشمه ها، آسیاهای فراوان، باغها و کشتزارهای بزرگ آن سخن گفته اند ( ابوعبید، 2/746؛ ابن حوقل، همانجا؛ یعقوبی، 356؛ ابوالفدا، 136 ) .
بزرگ ترین رود تلمسان، سطفسیف نام داشته است که از ارتفاعات جنوبی شهر سرچشمه گرفته، پس از سیراب کردن مزارع، به نهر تافنا می ریخته است ( نک‍ : ابوعبید، 2/745 - 747؛ ادریسی، 1/ 248؛ قس: الاستبصار، 176 - 177؛ ابن عبدالمنعم، 135 ) . در این رود کشتیهای کوچک هم رفت و آمد داشته اند ( ابوالفدا، 137 ) . در اطراف شهر بربرهای مَکناسه و زِناته زندگی می کردند ( یعقوبی، همانجا؛ الاستبصار، 176 ) . در کوهستان جنوب شهر قلعه ای استوار ( قلعۀ ابن جاهل ) قرار داشت که بربرهای مصموده ساخته، و در آن ساکن شده بودند ( ابوعبید، 2/746؛ ادریسی، همانجا ) . برخی از گروههای بربر مانند بربرهای زناته با عربهای مغرب، خاصه بنوهلال درآمیختند و خصلتهای عربی یافتند ( سلامه، 46 - 47 ) . عربهای بنی هلال و بنی سلیم نیز در تلمسان ریشه دوانده، بعدها به قدرتی نظامی و سیاسی بدل شدند ( همانجا ) .
در تلمسان گروههای مسیحی و یهودی با کلیساها و کنیسه های آباد نیز حضور داشتند ( ابن مریم، 253 - 255 ) . مطابق برخی روایات افسانه ای، خضر نبی ( ع ) دیواری را که در قرآن از آن یاد شده، در تلمسان برآورد ( کهف/ 18/76 - 77، 82؛ یاقوت، 1/871 ) .
در عصر اسلامی، کهن ترین گزارش دربارۀ تلمسان ظاهراً مربوط به لشکرکشی ابوالمهاجر دینار، عامل افریقیه ( 55 - 62 ق ) به آنجا و پیروزی وی بر کسیله، سرکردۀ بربرها در نزدیکی این شهر است. از آن پس چشمه های نزدیک تلمسان را عیون ابی المهاجر نامیدند ( ابن خلدون، عبدالرحمان، 6/142، 193؛ سلاوی، 1/80 ) . در آغاز عصر عباسی نیز عبدالرحمان بن حبیب فِهری، دیگر والی افریقیه ( 127 - 138ق ) در نواحی تلمسان با بربرها جنگید ( ابن اثیر، 5/313 ) . در همین سده خوارج در این سرزمین نفوذ یافتند و به ستیز با عباسیان پرداختند.
1. Pomaria 2. The World. . .
ابوقُرّه یَفرنی یا مغیلی از سران خوارج صُفریه و از تیرۀ بنی یفرن از قبیلۀ زناته، بر ضد عباسیان شورید و در زادگاه خود تلمسان دولتی تأسیس کرد؛ اما اغلب بن سالم، والی افریقیه وی
را متواری ساخت ( سلاوی، 1/ 129 - 131؛ سلامه، 10 ) . در نیمۀ رجب 173/دسامبر 789 ادریس بن عبدالله، بنیان گذار دولت ادریسیان، به تلمسان لشکر کشید و به یاری بربرهای زناته آنجا را به صلح گشود و اندکی بعد در صفر174/ ژوئن 790 مسجدی زیبا و استوار در آنجا ساخت. پسر و جانشین وی، ادریس دوم، در محرم 199/ سپتامبر 814 باروی تلمسان و جامع آن را تعمیر و اصلاح کرد ( سلاوی، 1/136، 157، 169؛ قس: ابن ابی زرع، الانیس. . . ، 21، 50 ) .
در 319ق/931م موسی ابن ابی العافیه تلمسان را به نام فاطمیان گشود؛ اما بعداً از فاطمیان روی بر تافت و به اطاعت عبدالرحمان الناصر، فرمانروای اموی اندلس گردن نهاد ( ابن عذاری، 1/194، 199 - 200؛ ابن خلدون، عبدالرحمان، 6/176 - 177 ) . تلمسان سالیان درازی نیز زیر سلطۀ اسمی امویان بود ( نک‍ : ابن اثیر، 8/622؛ ابن ابی زرع، همان، 100، 103 ) . در نیمۀ ربیع الآخر 468/ نوامبر 1075 مرابطون بر تلمسان مستولی شدند ( ابن عذاری، 4/ 29؛ قس: ابن ابی زرع، همان، 143: سال 472ق؛ ابن خلدون، عبدالرحمان، 6/473: سال 247ق ) . مرابطون هنگام محاصرۀ تلمسان قدیم که اگادیر/ اقادیر نیز خوانده می شد، شهر تلمسان جدید یعنی تاکرارْت ( تاجرارت؛ در بربری به معنی اردوگاه ) را در غرب آن تأسیس کردند ( یاقوت، همانجا؛ EI2 ) . موحدون هم طی سالهای 538 تا 540 ق هر دو شهر قدیم و جدید تلمسان را تسخیر کردند ( ابن اثیر، 10/ 579 - 582؛ ابن عذاری، 4/103 - 104؛ ابن ابی زرع، الذخیرة. . . ، 21؛ قس: ابن عبدالمنعم، همانجا ) .
در 633ق/1236م یَغْمُراسَن بن زَیّان، پیشوای بنی عبدالواد ( شاخه ای از زناته ) ، در تلمسان ادعای استقلال کرد ( ابن خلدون، یحیى، 1/204 ) . استقرار او در آن سرزمین و چیرگی بر موحدون تا 646 ق به درازا کشید ( نک‍ : همو، 1/205؛ ابن قنفذ، 109؛ زرکشی، 29؛ ابن عبدالمنعم، 136؛ ابن خلدون، یحیى، 1/206؛ ابن ابی زرع، الانیس، 257، الذخیرة، 71 - 72 ) . یغمراسن دو بخش تلمسان ( اگادیر و تاکرارت ) را به یکدیگر پیوست و شهر جدید را مرکز تمام مغرب اوسط قرار داد ( سلامه، 13 ) .
ابویعقوب یوسف مرینی از 698 ق/ 1299م تلمسان را در محاصره گرفت و از 700ق بنای شهر ـ اردوگاهی موسوم به المنصوره یا تلمسان جدید را که آثاری قابل توجه از آن باقی مانده است، در غرب تاکرارت آغاز کرد؛ ولی کوششهای او و جانشینش عامربن عبدالله به جایی نرسید و عامر پس از مصالحه با محمد ابوزیان امیر تلمسان، به فاس بازگشت ( ابن ابی زرع، الانیس، 386 - 390؛ ابن خلدون، یحیى، 1/ 209 - 212؛ تجانی، 197 - 198؛ ابن قاضی، 1/63؛ ابن احمر، 69 - 70؛ EI2 ) .
سرانجام ابوالحسن مرینی تلمسان را در رمضان737 / آوریل 1337 به جنگ گشود و دولت بنی عبدالواد ( زیا . . .