جابر بن حیان

wikishia: سال 103ق تا 107ق متولد شد. برخی منابع وی را از مردم کوفه می دانند ولی به نقل عده ای، او ایرانی و زادگاهش طوس، از شهرهای خراسان بوده است. پدرش حیان، بن عبدالله بود. گویند که او از قبیله ازد در کوفه بوده است و شغل او داروفروش و به جنبش عباسیان پیوسته بود. او جزء داعیانی بود که بزرگان جنبش او را برای دعوت مردم خراسان انتخاب کرده بودند.
جابر سال های جوانی را در طوس بود و طبق گفته ابن ندیم به علت مناسب بودن آب و هوای کوفه بعداً در کوفه مشغول به کار شد و به شغل کیمیاگری پرداخت. در سال های میانی زندگیش، به عراق و بغداد آمد، با جعفر برمکی آشنا شد و با وساطت او به دربار هارون الرشید پنجمین خلیفه عباسی رفت. برمکیان که خودشان به کیمیا علاقه زیادی داشتند، از جابر حمایت کردند. ظاهراً او کتابی درباره صناعت کیمیا، برای جعفر برمکی نگاشته بود و در این کتاب، آزمایش های عجیبی را درباره یک روش بسیار پیشرفته کیمیاگری وصف کرده بود. سال 188ق، با افول برمکیان در زمان هارون الرشید، جابر از دربار بغداد کناره گرفت و به کوفه برگشت و زندگی مخفیانه اش را در کوفه ادامه داد. این که صفت کوفی در روایات زیادی به دنبال نام جابر آمده، نشانگر زادگاه او نیست، بلکه بیشتر به این علت است که او مدت ها در کوفه اقامت داشت.
درباره این مطلب که آیا جابر از شاگردان امام صادق(ع) بوده یا نه، بحث های زیادی شده است. در مهم ترین منابع، نخستین رجال شیعه، مانند کشی، نجاشی و شیخ طوسی که آثارشان به دست ما رسیده، نامی از جابر نمی برند، چه برسد به این که او را در میان اصحاب امام صادق(ع) ذکر کنند، ولی عده ای از مؤلف ان از جمله ابن ندیم، سید طاوس، ابن خلکان و تستری و پاره منابع متاخره مانند حسین بن محمد زیدی حسینی مؤلف دستورالمنجمین و دیگران، تصریح دارند بر این که او از شاگردان امام جعفر صادق(ع) بود. البته باید این ارتباط کوتاه مدت باشد، زیرا شهادت امام صادق(ع) حدود 20 سال بعد از تولد جابر اتفاق افتاد.
جابر بن حیان نخستین شیمی دان عرب است. اولین فردی که به این علم، معروف شد و بی شک، اول مسلمانی است که شایستگی کسب عنوان شیمیدان را دارد. ظاهراً همین بلندی مقام و دانش عظیم او باعث شد که بعضعی او را مورد قدردانی و ستایش و بعضی مورد حسادت و کینه توزی خود قرار دهند.
انواع گوناگونی از وسایل آزمایشگاهی، از جمله عنبیق به اسم او ثبت شده است. کشف مواد شیمیایی متعددی همچون هیدروکلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب (مخلوطی از دو اسید یاد شده که از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می کند)، سیتریک اسید (جوهر لیمو) و استیک اسید (جوهر سرکه)، همچنین معرفی فرایندهای تبلور و تقطیر که هر دو سنگ بنای شیمی امروزی به شمار می آیند، از جمله یافته های اوست. او همچنین یافته های دیگری درباره روش های استخراج و خالص سازی طلا، جلوگیری از زنگ زدن آهن، حکاکی روی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه ها و تجزیه مواد شیمیایی ارائه داد. از جمله اختراع های دیگر او، قلم نوری است. قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز نور می دهد.
جابر مؤلفی پرکار و پرتلاش بود. تألیفات بسیار زیادی به او نسبت دادند که تقریباً شامل همه علومی است که به مسلمانان منتقل شده، ولی باید اعتراف کرد که این همه آثار، نمی تواند کار یک نفر باشد، بلکه به مکتبی تعلق دارد که به نام مکتب جابری شناخته شده است. شمار تألیفات مجموعه جابری از کتب و رسالات را تا 500 جلد گفته و مجموع این رسایل که نزدیک به 1000 صفحه است عبارت اند از: