معماری اسلامی

منظور از هنر و معماری اسلامی، همان هنر و معماری سرزمین*های* - خاورمیانه، آفریقای شمالی، هند شمالی و اسپانیا - است* که از آغاز قرن هفتم میلادی تحت حاکمیت مسلمانان قرار گرفتند.
خاستگاه*ها و ویژگی*ها
اهمیت تزیینات خوشنویسی و شکل مسجد، دو ویژگی اصلی هنر و معماری اسلامی هستند که عمیقاً با ایمان اسلامی ارتباط دارند و در همان روزگار آغازین دین پیشرفت کردند. پیامبر [اسلام]، [حضرت] محمد، تاجری ثروتمند در مکه بود که در حدود 40 سالگی مجموعه عمیقی از وحی را دریافت کرد و شروع به تبلیغ دین جدیدی نمود*. این وحی*ها که مسلمانان آن*ها را پیام الهی می*انگارند، در قرآن - کتاب مقدس مسلمانان - جمع*آوری شده است. میراث غنی زبانی و ادبیات عرب در احساس احترام عمیق نسبت به قرآن نقش داشت. ( 1 )
مرکزیت قرآن در فرهنگ اسلامی و جذابیت ویژه شکل *خط عربی سبب شد از کلام نوشتاری، به ویژه آیات قرآنی به عنوان کتیبه*های مساجد استفاده گردد و نیز تزیینات خطاطی و شیوه*های آن در تمام شاخه*های هنر اسلامی پیشرفت نماید.
در سال 622* پس از میلاد، همان سالی که مبدأ تاریخ اسلامی قرار گرفت، *حضرت محمد به شهر یثرب - که بعداً مدینه نام گرفت، هجرت نمود. در آن*جا جامعه*ای از مومنان که در پیرامون خانه محمد به عبادت مشغول بودند، گردهم آمدند. نمازگزاران عادی جامعه جدید در این مکان ساده، شکل مسجد را پایه*گذاری کردند که عبارت بود از محوطه*ای محصور و مستطیلی با آلونک*هایی ( *خانه*های همسران [حضرت] محمد ) که در طول یک ضلع آن قرار گرفته بودند و یک ایوان ناهموار ( سایه*بانی که در اصل برای استفاده از سایه بوده است* ) که در یک طرف برای مسلمین فقیرتر در نظر گرفته شده بود*. از این رو، تقریباً تمام مساجد نقشه خانه [حضرت] محمد را تکرار می*کردند و عبارت بودند از *یک محوطه محصور ( صحن ) ، ساختمانی در یک طرف برای نماز و طاق*هایی قوسی ( رواق*ها ) در اطراف محوطه.
اولین پیروان [حضرت] محمد[ص] *که از شبه جزیره عربستان بودند در مقایسه با امپراطوری*هایی که بعداً فتح کرده و ]سبک*های هنری آن را[ به عنوان سرمشق خود گرفتند*، هیچ*گونه سبک هنری بومی و مخصوص به خود نداشتند. با گسترش اسلام، متناسب با شرایط متفاوت اقلیمی و مصالح در دسترس در فتوحات اسلامی و با جذب و اقتباس از شیوه*های هنرهای بومی*، انواع هنری آن بالیدن گرفت و نقش*هایی که در یک ناحیه باب بود، به زودی* جهان بزرگ اسلام* را فرا گرفت.
بنابراین هنر اسلامی از منابع فراوانی گسترش یافته است. شیوه*های رومی*، مسیحیت باستان و بیزانسی در معماری پیشین اسلامی مورد اقتباس قرار گرفت. تاثیر هنر ساسانی – هنر معماری و تزیینی ایرانِ پیش از اسلام در دوران حکومت ساسانیان ـ بر هنر اسلامی*بالاترین اهمیت را داشت*. شیوه*های آسیای مرکزی با تاخت و تازهای تاتار و مغول به هنر اسلامی نفوذ کرد و هنر چینی تأثیر *تکوین*گری بر نقاشی، سفالگری و پارچه*بافی اسلامی گذاشت.
سیر تاریخی
سیر تحول هنر اسلامی - از قرن هفتم تا هجدهم میلادی - را در سه دوره می*توان طبقه*بندی کرد. دوره شکل*گیری هنر اسلامی، *کمابیش *با حاکمیت اولین حاکمان اسلامی یا خلفای بنی امیه ( 661الی 750م ) که اسلام را از دمشق در سوریه تا اسپانیا گسترش دادند، هم*زمان بود.
دوره میانی*، عصر خلفای عباسی ( 750م الی 1258م ) * که *از بغداد در عراق خلافت اسلامی را بر عهده داشتند تا زمان استیلای مغول را در بر می*گیرد.
دوران خلافت عباسی که در ترویج آموزش و فرهنگ پرآوازه است، تاریخ اسلامی درخشان*ترین است. در همین دوره میانی است که تأثیر نماهای هنر ایرانی چشمگیر شد.
از استیلای مغول تا قرن هجدهم میلادی را می*توان برای سهولت، دوره پسین هنر اسلامی نامید. ******
در این دوره سبک*های متمایز هنر در *بخش*های مختلف جهان اسلام قا*بل شناسایی است که با سلسله*های گوناگون حاکمان ارتباط دارند.
سبک*های گفته شده در این مقاله در *کنار هنر اموی و عباسی، هنر*های ترکان سلجوقی که *از اواسط قرن یازدهم میلادی تا 1157م* بر ایران حکم راندند*، هنر ایلخانیان که مغول تبار بوده و شرق ایران را از از سال 1256م تا 11349 م در تسلط خود داشتند*، هنر تیموریان که به عنوان بزرگ*ترین حامیان فرهنگ ایرانی از سال 1378م تا 1502م بر شرق ایران حکومت کردند و هنر صفویه که حاکمان تمامی ایران از سال 1502م تا1736م بودند را نیز شامل می*شود.
هنر، تحت حکمرانی ترکان عثمانی که ازسال 1299م تا 1922م حاکمان ترکیه* بودند و در قرن 16م *امپراطوری خود را تا مصر و سوریه گسترش دادند* نیز شکوفا شد.
پیش*تر در مصر ( و سوریه ) ، سبک*های خاصی [به وجود آمد که] با حکومت فاطمیین ( 1171م - 909م ) و ممالیک که سلطه خود را در1250 پی افکندند ارتباط داشت.
معماری
*مسجد سلیمانیه در سال 1550 در استامبول ساخته شد. معمار این بنا که سنان نام داشت طرح خود را بر اساس کلیساهای بیزانسی و به گونه*ای ویژه بر اساس ایاصوفیه *بنا نهاد.
گنبد بزرگ مرکزی که بر فراز یک چهار پر بنا شده*، مشرف است بر فضاهایی مشابه که به وسیله نیمه گنبدهایی که خود، پشت بندِ گنبد اصلی*اند، طاق دار شده*اند. مناره*های مخروطی چهارگانه* بالکن دار*، ویژگی* معماری مساجد* بعدی است. *
مراسم عبادی اندک و نسبتاً ساده آیین اسلامی باعث رشد یک معماری مذهبی* منحصر به فرد شامل مسجد*، محلی برای نماز و گردهمایی امت*، و مدرسه مذهبی شد*. *
در میان نما*های گوناگون و شاخص معماری غیر دینی اسلامی* اماکن*، کاروان*سراها و شهر*ها دارای اهمیت*اند *که با طرح*ریزی پیچیده خود بیانگر وجود دغدغه*ای برای مسأله بسیار مهم دسترسی به آب و تأمین پناهگاهی در برابر گرما هستند.
آرامگاه*ها نوع سوم ساختمان هستند که در جهان اسلام *اهمیت دارند و هم به عنوان مرقدی حقیقی برای یک حاکم یا شخصیتی مقدس و هم به عنوان مظهری از قدرت سیاسی ایفای نقش می*کنند. تمام این بناها چه دینی و چه غیر دینی در بسیاری از . . .

معماری اسلامی، شیوه ای از معماری است که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی بوجود آمده و دارای چند ویژگی است:
معماری جهان اسلام
همان گونه که از نام بر می آید این گونه از معماری شامل معماری گستره ای از جهان می شود که ما با عنوان جهان اسلام می شناسیم. معماری این کشورها تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام در طول زمانی مشخص قرار گرفته و به همین خاطر دارای برخی ویژگی های مشترک شدند.
گستره مکانی
در گستره مکانی جهان اسلام شامل:هند، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز، ایران، عراق، ترکیه، سوریه، فلسطین، مصر، تونس، الجزایر، مراکش ( مغرب ) رواج داشته است.
گستره زمانی
گستره زمانی معماری جهان اسلام را می توان از سالهای اولیه ظهور اسلام تا پیش از گستردگی عام معماری مدرن دانست. با این حال نمی توان این گسترگی و نقش اثر گذار در معماری را در همه مناطق یکسان دانست. به عنوان نمونه «چنین نقشی در مصر» از سال ۹۲۴ ( قمری ) به وجود آمد[۱].
تاریخچه [ویرایش]
هنر اسلامی تقریباً با روی کارآمدن سلسله «امویان» در سال ۴۱ هـ. ق و انتقال مرکز خلافت امویان از مدینه به دمشق، پدید آمد. با این انتقال، هنر اسلامی ترکیبی از هنر سرزمین های همسایه بویژه ایران گردید.
تاریخچه معماری اسلامی در ایران [ویرایش]
قرن اول هجری قمری [ویرایش]
در ایران، اولین نمونه های هنر و معماری در منطقه «خرا سان» شکل گرفت. در این منطقه شاهد شکل گیری اولین شیوه معماری ایران پس از اسلام هستیم. این شیوه که به «خراسانی ( شبستانی ) » معروف گردید، در قرن اول هـ. ق ( ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان ) آغاز گردید و تا دوره «آل بویه» و «دیلمیان» ( قرن چها رم هـ. ق ) ادامه پیدا کرد. در این شیوه، نقشه مساجد از صدر اسلام الهام گرفت و مساجد به صورت شبستانی ( چهل ستونی ) بنا گشتند. به طور کلی، معماری در این شیوه بسیار ساده و خالی از هرگونه تکلف است و مصالحی که در این بناها به کار رفته ساده و ارزان قیمت می باشد. از مساجد این شیوه می توان به «مسجد جامع فهرج یزد»، «مسجد تاریخانه دامغان»، «مسجد جامع نائین»، «مسجد جامع نیریز» و «بنای اولیه مسجد جامع اصفهان» اشاره کرد.
قرن پنجم هجری قمری [ویرایش]
در نیمه اول قرن پنجم هـ. ق، با تأسیس سلسله سلجوقیان، درخشان ترین دوره هنر اسلامی د ر ایران آغاز گردید. در این دوره، شاهد اوج شیوه ای از معماری به نام «رازی» هستیم که از زمان سلسله «آل زیار» در شهر ری آغاز و تا حمله «مغولان» ادامه پیدا کرد. در ای ن شیوه بود که معماران از انواع «نقوش شکسته» و «گره سازی» با آجر و کاشی استفاده ک ردند و همچنین در طرح هایشان از طرح چهار ایوانی و قراردادن گنبد بر مقاطع مربع، بهره بسیار بردند. آثار معماری در این دوره، از بنیاد با «مصالح مرغوب» بنا شدند. مساجد م عروفی چون «مسجد برسیان» در نزدیکی اصفهان، «مسجد جامع اردستان»، «مسجد جامع کبیر قز وین» و «مسجد جامع اصفهان» که بر روی شالوده های دوران «آل بویه» بنا گردید، از نمون ه های این شیوه به شمار می روند.
قرن هفتم هجری قمری [ویرایش]
در اوایل قرن هفتم هـ. ق، با هجوم مغولان، بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ایران به ویرانی کشیده شدند، اما چندی نگذشت که با تأسیس سلسله ایلخانیان، مغولان فرهنگ و سنتهای کشورهای شکست خورده را پذیرفتند و یکی از حامیان هنر و هنرمندان اسلامی شدند. در این دوره، شیوه ای به نام «آذری» رواج یافت که تا دو ره «صفویه» ادامه پیدا کرد و شهرهایی چون «تبریز»، «بغداد»، «سلطانیه» و «اصفهان» مر اکز هنر و هنرمندان گشتند و بناهای مذهبی و غیرمذهبی متعددی در این شهرها ایجاد شدند.
قرن هشتم هجری قمری [ویرایش]
در اواسط قرن هشتم هـ. ق، با حمله تیمور، بار دیگر شهرهای ایران به ویرانی کشیده شد؛ ا ما این بار نیز هنر ایران تیموریان را نیز مغلوب کرد به طوری که شهرهای «سمرقند» و «بخاراً مراکز هنری ایران شدند و شیوه آذری که از دوره مغول رواج یافته بود، به کار خود ادامه داد. در این دوره، ابداعی در زمینه تزئینات معماری یعنی»کاشی معرقبه وقو ع پیوست. از بناهای معروف دوران ایلخانی و تیموری، می توان بهمسجد گوهرشاد، مسجد جامع ورامین، قسمت اعظم بناهای حرم رضا، مسجد کبود تبریز، مسجد جامع یزد و. . . اشاره کرد.
قرن دهم هجری قمری دوره صفویان [ویرایش]
با روی کارآمدن صفویان در اوایل قرن دهم هـ. ق، شهرهایی چون «تبریز»، «قزوین» و «اصفه ان» به مراکز هنری ایران تبدیل شدند. در این دوره، شاهد اوج هنر معماری ایران می با شیم که توسط پادشاهان مقتدر و هنردوست آن دوره یعنی «شاه تهماسب» و «شاه عباس اول» به وجود آمد. در این دوران البته، اندکی قبل از دوره صفوی یعنی از زمان قراقویونلوها، شیوه ای دیگر در معماری ایران به وجود آمد که به «شیوه اصفهانی» معروف گردید. در این شیوه، نقشه ها و طرحهای ساختمانی رو به سادگی نهاد و استفاده از کاشی های خشتی و هفت رنگ به جای کاشی معرق رواج یافت. مساجدی چون «شیخ لطف ا. . . » و «مسجد امام» در اصفها ن، از شگفتی های معماری این دوران به شمار می آیند. در دوران زند و افشار، بتدریج شاه د افول معماری ایرانی می باشیم، به طوری که این رکود و افول در دوره قاجار به اوج خو د می رسد. با وجود این رکود، باز هم شاهد ایجاد بناهایی چون «مسجد امام تهران»، «مسج د و مدرسه شهید مطهری ( سپهسالار ) » و «مسجد و مدرسه آقابزرگ» در کاشان و. . . می باشیم[۲]
مکاتب [ویرایش]
معماری اسلامی در تاج محل
مارتن مکاتب پنج گانه را در مورد معماری و هنر اسلامی بر می شمرد:
مکتب سوریه.
مکتب مغرب شامل تونس، الجزایر، مراکش و اسپانیا.
مکتب ایرانی شامل ایران، عراق، آسیای میانه، افغانستان و بخشی از پاکستان.
مکتب عثمانی شامل ترکیه و آناتولی.
مکتب هند
برخی از کاربری ها که تشابه عملکردی در گستره جهان اسلام دارند عبارت اند از:
مسجد
آرامگاه
مدرسه
کاخ
کار . . .