برابر پارسی : میان رودان، میان رودان، میانرودان
بین النهرین
برابر پارسی : میان رودان، میان رودان، میانرودان
فارسی به انگلیسی
Mesopotamia
مترادف و متضاد
بین النهرین
فرهنگ فارسی
یونانی مسوپوتامپا ناحیه ای در آسیای غربی در امتداد رودهای دجله و فرات و بین آنها که از جنوب به شمال از خلیج فارس تا کوههای ارمنستان و از شرق به غرب از فلات ایران تا بیابان شام ممتد است ٠
لغت نامه دهخدا
بین النهرین. [ ب َ نَن ْ ن َ رَ ] ( اِخ ) یونانی ، مسوپوتامیا ( مزوپوتامیا ) ( بین دو رود ) ناحیه ای در آسیای غربی در امتداد رودهای دجله و فرات و بین آنها که از جنوب به شمال از خلیج فارس تا کوههای ارمنستان و از شرق به غرب از فلات ایران تا بیابان شام ممتد است. اول بار بعد از زمان اسکندر مقدونی بنام مسوپوتامیا خوانده شد. در تورات بنام فدان ارام ( سفر پیدایش - 25:20 ) خوانده شده است. قسمت شمالی آن را اعراب الجزیره مینامند. از نواحی کوهستانی شمالی مسیر دجله و فرات به طرف جنوب از شیب این ناحیه میکاهد و پس از استپهای سبز دشت مرکزی بین النهرین می آید که زمانی بعلت وجود شبکه بسیار وسیع آبیاری بی اندازه حاصلخیز بوده است. اکنون این ناحیه غالباً بایر و کم آب است و فقط اینجا و آنجا واحه هائی در آن دیده میشود. دو رود در جنوب بیکدیگر پیوسته شطالعرب و دلتای آن را میسازند که نیزارهای فراوان دارد. در نتیجه رسوباتی که پیوسته از شطالعرب به خلیج فارس منتقل میشود مصب آن رفته رفته در خلیج پیش میرود. بطوری که شهرهای قدیم که در ساحل خلیج بود اکنون چندین کیلومتر در داخل خشکی جای دارند. قسمت جنوبی بین النهرین تاآنجا که اطلاع داریم مهد تمدن بشر بوده و از این جهت کمی بر مصر پیشی داشته است در همین جا که شهرهای : اریدو، اور، لارسا، لاگاش ، نیپور، اکد و بابل پیدایش یافت. تمدن در این ناحیه در هزاره چهارم ق. م. مسیح استقرار یافته بود. تا پیش از قرن 18 ق. م. جز دوره های موقت ، بین النهرین مرکب از کشور - شهرهای بسیار بوده بیشتر آنها در جنگهای حمورابی از بین رفتند و سرانجام دو دولت آشور ( در بین النهرین علیا ) و بابل ( در بین النهرین سفلی ) بوجود آمد که تمدن مشترکی داشتند.
پس از تصرف ( 539 ق. م. ) بدست هخامنشیان بین النهرین بعنوان یک واحد سیاسی از بین رفت ولی اهمیت فرهنگی و اقتصادی آن قریب 1800 سال دیگر باقی ماند. سلسله هخامنشی در 331 ق. م. بدست اسکندر مقدونی منقرض شد. در 312 ق. م. سلوکیان و پس از آنها در 141 ق. م. اشکانیان ، و بالاخره در 226 م. ساسانیان روی کار آمدند. دولت ساسانی در 226 م. بدست اعراب برافتاد و بین النهرین و ایران جزء سرزمینهای خلافت اسلامی گردید. پس از تأسیس بغداد ( 145 هَ. ق. ) در زمان منصور خلیفه عباسی ، بین النهرین از نو رونق گرفت. در حمله هلاکوخان مغول بین النهرین ویران شد و شبکه آبیاری آن از میان رفت و در 1638 م. به تصرف دولت عثمانی درآمد و درتحت تسلط عثمانیان توجهی به عمران آن نشد. در قرن 19 م. مخصوصاً پس از طرح ساختمان راه آهن بین برلین و بغداد برای بریتانیا اهمیت سوق الجیشی یافت. در جنگ جهانی اول از میدانهای عمده جنگ بود و در سال 1925 م. تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت و در 1921 م. مملکت عراق در آن تأسیس گردید. بین النهرین به جهت معادن نفتش اهمیت بین المللی دارد. شهرت دیگر این ناحیه ناشی از کاوشهای مداومی است که در قرن اخیر برای تحقیق در بقایای آثار تمدن قدیم این سرزمین صورت گرفته و نتایج گرانبهایی از آن بدست آمده است. ( دائرة المعارف فارسی ).
پس از تصرف ( 539 ق. م. ) بدست هخامنشیان بین النهرین بعنوان یک واحد سیاسی از بین رفت ولی اهمیت فرهنگی و اقتصادی آن قریب 1800 سال دیگر باقی ماند. سلسله هخامنشی در 331 ق. م. بدست اسکندر مقدونی منقرض شد. در 312 ق. م. سلوکیان و پس از آنها در 141 ق. م. اشکانیان ، و بالاخره در 226 م. ساسانیان روی کار آمدند. دولت ساسانی در 226 م. بدست اعراب برافتاد و بین النهرین و ایران جزء سرزمینهای خلافت اسلامی گردید. پس از تأسیس بغداد ( 145 هَ. ق. ) در زمان منصور خلیفه عباسی ، بین النهرین از نو رونق گرفت. در حمله هلاکوخان مغول بین النهرین ویران شد و شبکه آبیاری آن از میان رفت و در 1638 م. به تصرف دولت عثمانی درآمد و درتحت تسلط عثمانیان توجهی به عمران آن نشد. در قرن 19 م. مخصوصاً پس از طرح ساختمان راه آهن بین برلین و بغداد برای بریتانیا اهمیت سوق الجیشی یافت. در جنگ جهانی اول از میدانهای عمده جنگ بود و در سال 1925 م. تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت و در 1921 م. مملکت عراق در آن تأسیس گردید. بین النهرین به جهت معادن نفتش اهمیت بین المللی دارد. شهرت دیگر این ناحیه ناشی از کاوشهای مداومی است که در قرن اخیر برای تحقیق در بقایای آثار تمدن قدیم این سرزمین صورت گرفته و نتایج گرانبهایی از آن بدست آمده است. ( دائرة المعارف فارسی ).
دانشنامه آزاد فارسی
بِین النَّهْرین (Mesopotamia)
بِین النَّهْرین
(یا: میانرودان) سرزمینی در آسیای غربی، واقع در میان رودهای دجله و فرات، عمدتاً در عراق امروزی. قسمتی از بخش علیای بین النهرین، که پس از ظهور اسلام به دست مسلمانان افتاد، جزیره خوانده می شد، که ناحیۀ شمالی آن در ترکیۀ کنونی است. از بین النهرین در تورات به نام فَدّان آرام یاد شده است. زمانی شبکه های آبیاری بین دجله و فرات این سرزمین را بسیار حاصل خیز می ساخت، امّا با حملۀ مغول شبکه های آبیاری آن ویران شد. جنوب بین النهرین مهد تمدن بشر بوده و تمدن های سومری، آشوری و بابلی را در دامن خود پرورده است. قدمت تمدن در این سرزمین به هزارۀ ۴پ م می رسد. دولت ـ شهرهای اریدو، اور، لارسا، لاگاش، نیپور، اکد و بابل در آن جا پدید آمدند و قانون حمورابی در آ ن جا نوشته شد. بین النهرین در ۵۳۹پ م به تصرّف ایرانیان درآمد و تا ۶۳۷م تحت حاکمیت ایرانیان قرار داشت. با ظهور اسلام و پیروزی مسلمانان، جزو بلاد اسلامی شد. در ۱۶۳۸ عثمانی ها این سرزمین را تسخیر کردند. در جنگ جهانی اول از میدان های عمدۀ جنگ بود. در ۱۹۲۰ تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت و از ۱۹۲۱، با تأسیس کشور عراق، بخشی از این کشور شد.
بِین النَّهْرین
(یا: میانرودان) سرزمینی در آسیای غربی، واقع در میان رودهای دجله و فرات، عمدتاً در عراق امروزی. قسمتی از بخش علیای بین النهرین، که پس از ظهور اسلام به دست مسلمانان افتاد، جزیره خوانده می شد، که ناحیۀ شمالی آن در ترکیۀ کنونی است. از بین النهرین در تورات به نام فَدّان آرام یاد شده است. زمانی شبکه های آبیاری بین دجله و فرات این سرزمین را بسیار حاصل خیز می ساخت، امّا با حملۀ مغول شبکه های آبیاری آن ویران شد. جنوب بین النهرین مهد تمدن بشر بوده و تمدن های سومری، آشوری و بابلی را در دامن خود پرورده است. قدمت تمدن در این سرزمین به هزارۀ ۴پ م می رسد. دولت ـ شهرهای اریدو، اور، لارسا، لاگاش، نیپور، اکد و بابل در آن جا پدید آمدند و قانون حمورابی در آ ن جا نوشته شد. بین النهرین در ۵۳۹پ م به تصرّف ایرانیان درآمد و تا ۶۳۷م تحت حاکمیت ایرانیان قرار داشت. با ظهور اسلام و پیروزی مسلمانان، جزو بلاد اسلامی شد. در ۱۶۳۸ عثمانی ها این سرزمین را تسخیر کردند. در جنگ جهانی اول از میدان های عمدۀ جنگ بود. در ۱۹۲۰ تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت و از ۱۹۲۱، با تأسیس کشور عراق، بخشی از این کشور شد.
wikijoo: بین_النهرین
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] بین النهرین، منطقه ای است میان رودهای دجله و فرات، که در شمال و شمال غربی بغداد واقع شده است.
عرب ها آن را جزیره می خوانند، اما توسعاً به منطقه ای اطلاق شده که از شمال شرقی به کوه های زاگرس و از جنوب غربی به کناره فلات عربستان محدود است و از خلیج فارس در جنوب شرقی تا بلندی های آنتی توروس در شمال غربی امتداد دارد.
اولین نامگذاران بین النهرین
اولین بار یونانیان این منطقه را مسوپوتامیا (بین النهرین) نامیدند، تنها در نزدیکی بغداد است که دجله و فرات به دو رود توأمان، یعنی « رافدان » عرب ها، تبدیل می شود که طی هزاره های گذشته مدام مسیرشان در حال تغییر بوده است.
بین النهرین، در جنوب رَمادی (حدود ۱۱۰ کیلومتری غرب بغداد) واقع بر کرانه فرات و پیچ دجله در پایین سامرا (حدود ۱۱۰ کیلومتری شمال ـ شمال غربی بغداد)، سرزمینی هموار و آبرفتی است.
ارتفاع بین النهرین از سطح دریا
از بغداد تا دهانه اروندرود، تفاوت ارتفاع از سطح دریا حدود ده متر است.
آب و هوا بین النهرین
...
عرب ها آن را جزیره می خوانند، اما توسعاً به منطقه ای اطلاق شده که از شمال شرقی به کوه های زاگرس و از جنوب غربی به کناره فلات عربستان محدود است و از خلیج فارس در جنوب شرقی تا بلندی های آنتی توروس در شمال غربی امتداد دارد.
اولین نامگذاران بین النهرین
اولین بار یونانیان این منطقه را مسوپوتامیا (بین النهرین) نامیدند، تنها در نزدیکی بغداد است که دجله و فرات به دو رود توأمان، یعنی « رافدان » عرب ها، تبدیل می شود که طی هزاره های گذشته مدام مسیرشان در حال تغییر بوده است.
بین النهرین، در جنوب رَمادی (حدود ۱۱۰ کیلومتری غرب بغداد) واقع بر کرانه فرات و پیچ دجله در پایین سامرا (حدود ۱۱۰ کیلومتری شمال ـ شمال غربی بغداد)، سرزمینی هموار و آبرفتی است.
ارتفاع بین النهرین از سطح دریا
از بغداد تا دهانه اروندرود، تفاوت ارتفاع از سطح دریا حدود ده متر است.
آب و هوا بین النهرین
...
wikifeqh: بخش هایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران درون این مثلث واقع شده اند.
ناحیه تاریخی بین النهرین در امتداد دو رود دجله و فرات و بین آنها ممتد است. قسمت شمالی آن به نام الجزیره عمدتاً لم یزرع است، اما نیمه جنوبی به نام سواد، دشتی حاصلخیز و آبرفتی است.
رودهای دجله و فرات در این ناحیه مانند رود نیل در مصر، سرچشمه حیات و تمدن بوده است. از دوره بابلی ها، این دو رود به وسیله کانال هایی به هم مربوط بودند و شاخه های متعدد و بارآور سراسر دشت را آبیاری می کرده است.
مرداب ها و سواحل و جزایر باتلاقی که در میان شبکه ای از نهرها و رودخانه های کوچک واقع شده اند، قسمت بالای اروندرود را می پوشانند.
سامی ها که در حدود 3500 قبل از میلاد به آنجا مهاجرت کردند، با تمدن عالی سومری ها مواجه شدند به نام بابلی ها و آنهایی که در شمال مقیم گردیدند به نام آشوری ها خوانده شدند. پایتخت بابلی ها، بابل و پایتخت آشوری ها، نینوا بود. شهر بابل بر دو کرانه رودخانه فرات در جنوب عراق، در 90 کیلومتری بغداد کنونی بنا شده بود که امروز به آن حلّه می گویند.
سومری ها نخستین قوم از ساکنین بین النهرین بودند که در فاصله 4500-3500 قبل از میلاد به شهرنشینی روی آوردند و تمدن سومری را پایه ریزی کردند و شهرهای خود را بر بالای تپه ها و زمین های مشرف بر باتلاقهای بین النهرین ساختند که معروف ترین آنها عبارت بود از اور، اورک، یا ارخ، نیپ پور، لاکاش، اریدو، لارسا.
این شهر در سالهای 1849-1595 قبل از میلاد اهمیت فراوان یافت و در دوران سلطنت حمورابی به یکی از مراکز مهم سیاسی-فرهنگی عصر خود در آسیای مقدم بدل گشت. اما دولت میتانی که گویا ساکنانش هندی و ایرانی بودند، در سده سیزده قبل از میلاد از میان رفت و پس از چند سده، آشوریان بر آن سرزمین مسلط شدند.
حران و بین النهرین شمالی از حدود سالهای 610 و یا 606 قبل از میلاد به مدت 54 سال در تصرف مادها بوده است. در 539 قبل از میلاد کوروش، شاهنشاه هخامنشی، وارد بابل شد و بین النهرین را به تصرف درآورد. در 535 ق.م استان متحدی شامل بابل و ابر نهر (غرب رود فرات) پدید آمد که سراسر بین النهرین و اراضی غرب فرات از جمله فینیقیه، سوریه و فلسطین را دربرمی گرفت و تابع دولت هخامنشی بود.
ناحیه تاریخی بین النهرین در امتداد دو رود دجله و فرات و بین آنها ممتد است. قسمت شمالی آن به نام الجزیره عمدتاً لم یزرع است، اما نیمه جنوبی به نام سواد، دشتی حاصلخیز و آبرفتی است.
رودهای دجله و فرات در این ناحیه مانند رود نیل در مصر، سرچشمه حیات و تمدن بوده است. از دوره بابلی ها، این دو رود به وسیله کانال هایی به هم مربوط بودند و شاخه های متعدد و بارآور سراسر دشت را آبیاری می کرده است.
مرداب ها و سواحل و جزایر باتلاقی که در میان شبکه ای از نهرها و رودخانه های کوچک واقع شده اند، قسمت بالای اروندرود را می پوشانند.
سامی ها که در حدود 3500 قبل از میلاد به آنجا مهاجرت کردند، با تمدن عالی سومری ها مواجه شدند به نام بابلی ها و آنهایی که در شمال مقیم گردیدند به نام آشوری ها خوانده شدند. پایتخت بابلی ها، بابل و پایتخت آشوری ها، نینوا بود. شهر بابل بر دو کرانه رودخانه فرات در جنوب عراق، در 90 کیلومتری بغداد کنونی بنا شده بود که امروز به آن حلّه می گویند.
سومری ها نخستین قوم از ساکنین بین النهرین بودند که در فاصله 4500-3500 قبل از میلاد به شهرنشینی روی آوردند و تمدن سومری را پایه ریزی کردند و شهرهای خود را بر بالای تپه ها و زمین های مشرف بر باتلاقهای بین النهرین ساختند که معروف ترین آنها عبارت بود از اور، اورک، یا ارخ، نیپ پور، لاکاش، اریدو، لارسا.
این شهر در سالهای 1849-1595 قبل از میلاد اهمیت فراوان یافت و در دوران سلطنت حمورابی به یکی از مراکز مهم سیاسی-فرهنگی عصر خود در آسیای مقدم بدل گشت. اما دولت میتانی که گویا ساکنانش هندی و ایرانی بودند، در سده سیزده قبل از میلاد از میان رفت و پس از چند سده، آشوریان بر آن سرزمین مسلط شدند.
حران و بین النهرین شمالی از حدود سالهای 610 و یا 606 قبل از میلاد به مدت 54 سال در تصرف مادها بوده است. در 539 قبل از میلاد کوروش، شاهنشاه هخامنشی، وارد بابل شد و بین النهرین را به تصرف درآورد. در 535 ق.م استان متحدی شامل بابل و ابر نهر (غرب رود فرات) پدید آمد که سراسر بین النهرین و اراضی غرب فرات از جمله فینیقیه، سوریه و فلسطین را دربرمی گرفت و تابع دولت هخامنشی بود.
wikiahlb: بین_النهرین
واژه نامه بختیاریکا
مِرووِه
پیشنهاد کاربران
در آسیای میانه بین النهرینی به معنای تحت لفظی، میان رودهای سیحون و جیحون ( نام های امروزی آنها :سیر دریا و آمودریا ) وجود دارد که البته به این سرزمین عنوان بین النهرین تعلق نگرفته است بلکه به خاطر وجود رود جیحون بین خراسان بزرگ ( که امروزه به خراسان ایران و افغانستان تقسیم شده ) و سرزمین های آن سوی رود، آن را ماوراءالنهر می خواندند که البته پایان سرزمین باستانی ماوراءالنهر، رود دیگری به نام سیحون قرار دارد.
میان رودان، بث النهرین
میان رودان
بِیْنَ النَّهْرِیْن، سرزمینی در غرب آسیا در حوضۀ رودهای دجله و فرات. این سرزمین مثلثی است به وسعت حدود 200هزار کم 2 که بخشهایی از ترکیه، سوریه، عراق و ایران درون این مثلث واقع شده اند ( مجیدزاده، 1/2؛ BSE3, XVI/102 ) .
به نظر می رسد نام عربی بین النهرین از نامی که یونانیان بدان داده اند، اقتباس شده باشد. در متون یونانی نام این سرزمین به صورت?مسوپوتامیا1? آمده است ( پلینی، II/287؛ استرابن، VII/229 ) . ?مسوس2? به معنای میان و ?پوتاموس3? به معنای رود است ( BSE3، همانجا ) . گمان می رود این نام از سوی مؤلفان یونانی در عهد باستان ابداع شده باشد که به معنای محدود میان رودهای دجله و فرات به کار می رفته است. چه بسا در هزاره های پیش از تاریخ، نام واحدی برای این سرزمین وجود نداشته است ( مجیدزاده، همانجا ) .
در نوشته های مؤلفان عهداسلامی این سرزمین ?جزیره? نامیده شده است ( بلاذری، 504؛ حدود. . . ، 155؛ ابن قیسرانی، 30؛ یاقوت، 2/72 ) . عربها قسمت شمالی بین النهرین را جزیره، و قسمت جنوبی آن را عراق می نامیدند که معنی آن چندان روشن نیست. بعضی این نام را به معنای صخره های کنار دریا، و برخی به معنای ساحل دانسته اند. شاید این نام از اسم کهنی اخذ شده باشد که معنای دیگری داشته است ( لسترنج، 24 ) .
جلگه یا دشت بین النهرین و نیز فلات جزیره در محدودۀ بین النهرین واقع شده اند و در مجموع اراضی عراق، بخشی از سرزمین ایران و کویت را نیز در برمی گیرد. جلگۀ مذکور که در بخش جنوبی حوضۀ رودهای دجله، فرات و کارون واقع است، تا کرانه های خلیج فارس امتداد دارد، چنان که شهرهای بغداد، بصره و نیز آبادان در محدودۀ جلگۀ بین النهرین واقع اند ( BSE3، همانجا ) . رود دجله از جنوب دریاچۀ وان، و رود فرات از نزدیکی کوه آرارات سرچشمه می گیرند. طول رود دجله 840?1 و فرات 850?2 کم است. این دو رود از شمال به جنوب جریان دارند و پس از گذر از اراضی کوهستانی، با فاصلۀ 400کم از یکدیگر وارد دشت می شوند. فاصلۀ این دو رود با یکدیگر در نزدیکی بغداد به 32 کیلومتر می رسد، سپس از یکدیگر فاصله می گیرند و سرانجام در قورنه ( = قرنه ) واقع در 96 کیلومتری بصره به یکدیگر می پیوندند و شط العرب را که اروند رود نامیده می شود، تشکیل می دهند ( مجیدزاده، 1/3 ) .
بین النهرین علیا ( جزیره ) به 3 دیار ( سرزمین ) بخش می شد که عربها آنها را به نامهای 3 قبیلۀ دیارهای ربیعه، مضر و بکر می نامیدند. این 3 قبیله در عهد ساسانیان به آن سرزمین کوچ کردند. دیار بکر شمالی ترین بخش بود ( لسترنج، 86 ) . ابن خردادبه از عراق ( سواد ) و جزیره به صورت دو سرزمین جدا از یکدیگر نام برده، و سواد را ?دل ایرانشهر? نامیده، و آن را ?قلب العراق? معنی کرده است ( ص5 ) . مؤلفان اسلامی گاه جزیره را تنها با دو دیار متفاوت معرفی کرده اند. اصطخری از وجود تنها دو طایفۀ ربیعه و مضر در جزیره یاد کرده است ( ص14 ) ؛ ولی حازمی دیار ربیعه و بکر را میان رودهای دجله و فرات نوشته است ( ص231 ) . مقدسی جزیره را ?اقلیم اقور? نامیده است ( ص136 ) که اصل این نام مشخص نیست و گمان می رود زمانی نام دشتی پهناور در شمال بین النهرین بوده است ( نک: لسترنج، همانجا ) . همو جزیره را به 3 ?کوره? بخش کرده، و با برشمردن آنها از سمت عراق نام 3دیار ربیعه، مضر و بکر را آورده است ( ص137 ) . یاقوت به تکرار نوشتۀ مقدسی پرداخته، و میان دو رود دجله و فرات را ?جزیرۀ اقور? معرفی کرده است ( همانجا ) . ابوالفدا قسمتی از دیار بکر را درون جزیره جای داده است ( ص273 ) . مؤلف حدودالعالم از وجود 26 شهر و ناحیه در جزیره یاد کرده است ( ص155 - 157 ) و مقدسی ضمن برشمردن نام شهرهای جزیره موصل را مرکز دیار ربیعه، رقه را مرکز دیار مضر، و آمد را مرکز دیاربکر دانسته است ( ص137 - 139؛ نیز نک: لسترنج، 87 ) ؛ اما حمدالله مستوفی از وجود 29شهر در دیار بکر و ربیعه یاد کرده، و موصل را دارالملک این سرزمین نامیده است ( ص102 ) .
آب و هوای مرکز و جنوب بین النهرین خشک و به تقریب استوایی است و در تابستان دمایی برابر با ?50 سانتی گراد دارد و میانگین بارندگی آن کمتر از 25 سانتی متر است. آبیاری از دجله و فرات تنها وسیلۀ کشاورزی در آن سرزمین است. این کار نیز به دشواری صورت می پذیرد، زیرا فصل بالا آمدن آبهای این دو رودخانه برای کشت زمستانی بسیار دیر، و برای کشت تابستانی بسیار زود است. ازاین رو آبیاری جز با ایجاد منابع ذخیرۀ آب و احداث سدها میسر نیست. در ضمن، انباشته شدن نمک اراضی پست و مسطح را تهدید می کند، زیرا هرگاه زهکشی مداوم صورت نگیرد، مزارع در زمانی کوتاه به اراضی بایر بدل می شوند. محققان براین نظرند که شوره زار شدن زمینهای خوب بین النهرین در فاصلۀ سالهای 400?2 و 100?2ق م عامل اصلی سقوط دولت کهن سومریان بوده است ( مجیدزاده، 1/4، 9، حاشیۀ 9 ) .
اراضی شمال بین النهرین کوهستانی است. در شمال بین النهرین از فراسوی کوههای عبدالعزیز و سینجار تا دامنۀ کوههای توروس، دشتی است که در آن فاصلۀ رودهای دجله و فرات به 400کم می رسد. در این دشت نهرهای بسیاری به یکدیگر می پیوندند. در این سرزمین میانگین سالانۀ باران 30 تا 64سانتی متر است. وجود علفزارهای وسیع در این نواحی وضع مساعدی برای دامداری فراهم می آورد ( همو، 1/6 ) ؛ بدین سان، بین النهرین وحدت جغرافیایی مستمری نداشته، و همین امر نیز در گوناگونی تمدن و فرهنگ بین النهرین مؤثر افتاده است.
از هزارۀ 6ق م کوهپایه های زاگرس و حوضۀ رود دجله در شمال عراق زیستگاه کشاورزان و گله داران عصر نوسنگی بود. باستان شناسان به نمونه هایی از مراحل تمدن و فرهنگ در این نواحی دست یافته اند که از آن جمله اند فرهنگ حسّونه ( حسّونه ) در جلگۀ شمالی آشور و جلگه های شمال و جنوب کوه سینجار در غرب موصل، فرهنگ سامره در نواحی تل صوان، مندلی و چغامامی، فرهنگ حلف در شمال سوریه، فرهنگ عبید در جنوب عراق و فرهنگ عُویْلی در محل باستانی شهر سومری اریدو ( نک: مجیدزاده، 1/37 - 48 ) .
از زمان اختراع خط و شناخت پیوندهی زبانی در عراق باستان، به وجود گروههای مهاج . . .
به نظر می رسد نام عربی بین النهرین از نامی که یونانیان بدان داده اند، اقتباس شده باشد. در متون یونانی نام این سرزمین به صورت?مسوپوتامیا1? آمده است ( پلینی، II/287؛ استرابن، VII/229 ) . ?مسوس2? به معنای میان و ?پوتاموس3? به معنای رود است ( BSE3، همانجا ) . گمان می رود این نام از سوی مؤلفان یونانی در عهد باستان ابداع شده باشد که به معنای محدود میان رودهای دجله و فرات به کار می رفته است. چه بسا در هزاره های پیش از تاریخ، نام واحدی برای این سرزمین وجود نداشته است ( مجیدزاده، همانجا ) .
در نوشته های مؤلفان عهداسلامی این سرزمین ?جزیره? نامیده شده است ( بلاذری، 504؛ حدود. . . ، 155؛ ابن قیسرانی، 30؛ یاقوت، 2/72 ) . عربها قسمت شمالی بین النهرین را جزیره، و قسمت جنوبی آن را عراق می نامیدند که معنی آن چندان روشن نیست. بعضی این نام را به معنای صخره های کنار دریا، و برخی به معنای ساحل دانسته اند. شاید این نام از اسم کهنی اخذ شده باشد که معنای دیگری داشته است ( لسترنج، 24 ) .
جلگه یا دشت بین النهرین و نیز فلات جزیره در محدودۀ بین النهرین واقع شده اند و در مجموع اراضی عراق، بخشی از سرزمین ایران و کویت را نیز در برمی گیرد. جلگۀ مذکور که در بخش جنوبی حوضۀ رودهای دجله، فرات و کارون واقع است، تا کرانه های خلیج فارس امتداد دارد، چنان که شهرهای بغداد، بصره و نیز آبادان در محدودۀ جلگۀ بین النهرین واقع اند ( BSE3، همانجا ) . رود دجله از جنوب دریاچۀ وان، و رود فرات از نزدیکی کوه آرارات سرچشمه می گیرند. طول رود دجله 840?1 و فرات 850?2 کم است. این دو رود از شمال به جنوب جریان دارند و پس از گذر از اراضی کوهستانی، با فاصلۀ 400کم از یکدیگر وارد دشت می شوند. فاصلۀ این دو رود با یکدیگر در نزدیکی بغداد به 32 کیلومتر می رسد، سپس از یکدیگر فاصله می گیرند و سرانجام در قورنه ( = قرنه ) واقع در 96 کیلومتری بصره به یکدیگر می پیوندند و شط العرب را که اروند رود نامیده می شود، تشکیل می دهند ( مجیدزاده، 1/3 ) .
بین النهرین علیا ( جزیره ) به 3 دیار ( سرزمین ) بخش می شد که عربها آنها را به نامهای 3 قبیلۀ دیارهای ربیعه، مضر و بکر می نامیدند. این 3 قبیله در عهد ساسانیان به آن سرزمین کوچ کردند. دیار بکر شمالی ترین بخش بود ( لسترنج، 86 ) . ابن خردادبه از عراق ( سواد ) و جزیره به صورت دو سرزمین جدا از یکدیگر نام برده، و سواد را ?دل ایرانشهر? نامیده، و آن را ?قلب العراق? معنی کرده است ( ص5 ) . مؤلفان اسلامی گاه جزیره را تنها با دو دیار متفاوت معرفی کرده اند. اصطخری از وجود تنها دو طایفۀ ربیعه و مضر در جزیره یاد کرده است ( ص14 ) ؛ ولی حازمی دیار ربیعه و بکر را میان رودهای دجله و فرات نوشته است ( ص231 ) . مقدسی جزیره را ?اقلیم اقور? نامیده است ( ص136 ) که اصل این نام مشخص نیست و گمان می رود زمانی نام دشتی پهناور در شمال بین النهرین بوده است ( نک: لسترنج، همانجا ) . همو جزیره را به 3 ?کوره? بخش کرده، و با برشمردن آنها از سمت عراق نام 3دیار ربیعه، مضر و بکر را آورده است ( ص137 ) . یاقوت به تکرار نوشتۀ مقدسی پرداخته، و میان دو رود دجله و فرات را ?جزیرۀ اقور? معرفی کرده است ( همانجا ) . ابوالفدا قسمتی از دیار بکر را درون جزیره جای داده است ( ص273 ) . مؤلف حدودالعالم از وجود 26 شهر و ناحیه در جزیره یاد کرده است ( ص155 - 157 ) و مقدسی ضمن برشمردن نام شهرهای جزیره موصل را مرکز دیار ربیعه، رقه را مرکز دیار مضر، و آمد را مرکز دیاربکر دانسته است ( ص137 - 139؛ نیز نک: لسترنج، 87 ) ؛ اما حمدالله مستوفی از وجود 29شهر در دیار بکر و ربیعه یاد کرده، و موصل را دارالملک این سرزمین نامیده است ( ص102 ) .
آب و هوای مرکز و جنوب بین النهرین خشک و به تقریب استوایی است و در تابستان دمایی برابر با ?50 سانتی گراد دارد و میانگین بارندگی آن کمتر از 25 سانتی متر است. آبیاری از دجله و فرات تنها وسیلۀ کشاورزی در آن سرزمین است. این کار نیز به دشواری صورت می پذیرد، زیرا فصل بالا آمدن آبهای این دو رودخانه برای کشت زمستانی بسیار دیر، و برای کشت تابستانی بسیار زود است. ازاین رو آبیاری جز با ایجاد منابع ذخیرۀ آب و احداث سدها میسر نیست. در ضمن، انباشته شدن نمک اراضی پست و مسطح را تهدید می کند، زیرا هرگاه زهکشی مداوم صورت نگیرد، مزارع در زمانی کوتاه به اراضی بایر بدل می شوند. محققان براین نظرند که شوره زار شدن زمینهای خوب بین النهرین در فاصلۀ سالهای 400?2 و 100?2ق م عامل اصلی سقوط دولت کهن سومریان بوده است ( مجیدزاده، 1/4، 9، حاشیۀ 9 ) .
اراضی شمال بین النهرین کوهستانی است. در شمال بین النهرین از فراسوی کوههای عبدالعزیز و سینجار تا دامنۀ کوههای توروس، دشتی است که در آن فاصلۀ رودهای دجله و فرات به 400کم می رسد. در این دشت نهرهای بسیاری به یکدیگر می پیوندند. در این سرزمین میانگین سالانۀ باران 30 تا 64سانتی متر است. وجود علفزارهای وسیع در این نواحی وضع مساعدی برای دامداری فراهم می آورد ( همو، 1/6 ) ؛ بدین سان، بین النهرین وحدت جغرافیایی مستمری نداشته، و همین امر نیز در گوناگونی تمدن و فرهنگ بین النهرین مؤثر افتاده است.
از هزارۀ 6ق م کوهپایه های زاگرس و حوضۀ رود دجله در شمال عراق زیستگاه کشاورزان و گله داران عصر نوسنگی بود. باستان شناسان به نمونه هایی از مراحل تمدن و فرهنگ در این نواحی دست یافته اند که از آن جمله اند فرهنگ حسّونه ( حسّونه ) در جلگۀ شمالی آشور و جلگه های شمال و جنوب کوه سینجار در غرب موصل، فرهنگ سامره در نواحی تل صوان، مندلی و چغامامی، فرهنگ حلف در شمال سوریه، فرهنگ عبید در جنوب عراق و فرهنگ عُویْلی در محل باستانی شهر سومری اریدو ( نک: مجیدزاده، 1/37 - 48 ) .
از زمان اختراع خط و شناخت پیوندهی زبانی در عراق باستان، به وجود گروههای مهاج . . .
کلمات دیگر: