مرتضی راوندی (۱۹۱۳، تهران - ۱۴ سپتامبر ۱۹۹۹، تهران) حقوق دان، قاضی، پژوهشگر اجتماعی و تاریخ نگار ایرانی بود.
• «تحرک، بازی، دویدن و جست و خیز اگر امروز نوعی تربیت و آموزش حساب می شود، در قدیم نه تنها مورد تأیید خانواده و مسوولین فرهنگی نبود، بلکه نوعی شیطنت و بازی گوشی بی ادبانه تلقی می شد. هیچ فراموش نمی کنم موقعی که در مدرسهٔ مبارکه ایمان دوره ابتدایی را می گذراندم، مدیر مدرسه مرحوم «میرزا ابوالقاسم خان تفرشی» نه تنها دویدن و بازی کردن را تأیید نمی کرد، بلکه در طبقه سوم ساختمان مدرسه و در ایوان می نشست و دست هایش را مقابل چشم ها می گذاشت و چنین وانمود می کرد که نمی بیند. اگر کودکی به حکم غریزهٔ طبیعی جست و خیز می کرد و با دیگر اطفال به بازی مشغول می شد، آقای میرزا با ترکه حاضر می شد و به یکی از فراش ها می گفت: «بیاوریدش» و بعد بساط ترکه و فلک و تنبیه بود.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «به خاطر دارم در دوره وزارت تدین، یاشار اعظم تصمیم گرفت برای شادابی و نشاط اطفال، دوشنبه ها بچه ها را به اطراف تهران برای تفریح و هواخوری ببرد. در آن موقع خیابان های تهران خاک آلود و به ندرت سنگ فرش بود. تازه باب شده بود که کف بعضی کوچه ها را با قلوه سنگ مفروش می کردند که غالباً دردسر درست می شد؛ و بچه ها هنگام دویدن زمین می خوردند. در جریان این تفریح آموزشی، با سر و صورت و لباس گرد و خاک و گاه دست پای زخمی وارد خانه می شدیم. مادرم می گفت: «بچه ام از جنگ «سلم و تور» آمده است». یکی از روزها در مراجعت از راه پیمایی، میرزا تقی خان معلم کلاس چهارم ابتدایی، برای ابراز محبت و احسان یک طبق بزرگ کاهو را نزدیک «سراب وزیر» به چهار ریال خرید و میان ما تقسیم کرد؛ برگ های گل آلود کاهو را در آب روان شست و شو دادیم و خوردیم. مدتی بعد من مثل خیلی های دیگر مبتلا به حصبه شدم. مدت چهل روز بیمار و تحت نظر میرزا صدرالدین امین الحکما معالجه می شدم. وقتی بهبود پیدا کردم. آن قدر ضعیف شده بودم، که موقع راه رفتن زانوانم خم می شد.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «حالا مردم شیر آب را باز می کنند و آب تصفیه شده نوش جان می کنند. قدیم هفته ای و گاه ده روز یک بار آب به محلهٔ ما می آمد؛ و از جوی کثیف می گذشت و مردم آب را در آب انبار می انداختند که در طول هفته مصرف کنند. مادرم به میرآب انعام خوبی می داد تا شبانه، راه آب را تمیز کند و سهمیه آب ما را بدهد. آب انبار ما هم نسبتاً پاک بود. مادرم، با اخوی بزرگ با تمام تلاشی که می کردند باز هم آب بعد از مدتی، پر از انگل خاکشی می شد؛ حالا ببینید، با همین آب، میزان بیماری و مرگ و میر چقدر بود؟»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «از دوره رضا شاه و تأسیس بلدیه (شهرداری)، قدری به نظافت کوچه ها توجه شد. جوی ها تمیز شد و نظارت بیشتری به وجود آمد؛ حتی تابستان ها آب پاشی می کردند. در نزدیکی خانهٔ ما دو خیابان معروف و اساسی بود، یکی از میدان شاهپور به چهارراه حسن آباد منتهی می شد. از چهارراه حسن آباد به بالا، تک و توک خانه های ارامنه بود و بعد ادامه راه به شمیران می رفت. یک خیابان آن طرف داشتیم که به امیریه می خورد و بالاتر به کاخ رضاشاه می رسید که خیابان پهلوی بود و تا شمیران ادامه می یافت. به طور کلی خیابان ها معدود، خلوت و خیلی آرام بود… وسیله رفت و آمد و نقلیه هم کم بود و بیشتر از اسب و الاغ و درشکه استفاده می شد.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «حقیقت این است که من هم مثل همه شاگردهای دبستان و دبیرستان درس خواندم و بعد هم به دانشکده رفتم؛ و هیچ کدام از معلمین و مدرسین من هیچ وقت به من تکلیف نکردند که کتاب بنویسم. این موضوع برمی گردد به بعد از شهریور ۲۰ و تشکیل حزب توده ایران. من به مسائل اجتماعی، موضوع حقوق آدم ها و اختلافات طبقاتی و به طور کلی اجتماع بیشتر توجه کردم. آن موقع بعضی مسایل را می خواستند که مطرح شود. در دانشکده حقوق، چه رشته سیاسی، چه قضایی، باید دربارهٔ این مسایل بحث و گفت و گو می شد. منتها می خواستند این افکار کنترل شده باشد. در مملکتی که وکلای مجلس را شهربانی انتخاب می کرد و انتخاب مردم و اساساً تمایلات اکثریت اهمیت نداشت و مطلقاً مطرح نبود، توجه مقامات سیاسی به مسایل اجتماعی نمی توانست جدی و عمیق باشد.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «بعد از رفتن رضاشاه و این که روس ها از شمال و انگلیسی ها از جنوب به مملکت ما آمدند، سیستم فکری و اجتماعی اکثریت مردم به میزان زیادی عوض شد. مطبوعات نیز عمدتاً به دو گروه و جناح تقسیم شده بودند، یک عده ای طرفدار سوسیالیزم و افکار اجتماعی و بشری بودند و عده ای طرفدار رژیم و رضاشاه و سلطنت به هرحال گمان می کنم به واسطهٔ تبلیغات مؤثر حزب توده، توجه به مردم و افکار عمومی بیشتر شد. گفت و گو در زمینه های اجتماعی و مردمی و موضوع حقوق مردم بیشتر شد، کتاب ها نوشته شد، روزنامه ها دایر شد. مثل روزنامه مردم، رهبر، و گمان می کنم روزنامهٔ رزم و روزنامه های دیگر. به هر حال این ها متعلق به دوره ای است که کمابیش دموکراسی وجود داشت یا داشت نضج می گرفت؛ تا قبل از آن کسی جرات نداشت در این باره صحبت کند. به هرحال راه هموار شده بود و روح دموکراسی در ایران نفوذ کرده بود.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «سفری به فرانسه داشتم و با دیدن کتابی که ترجمهٔ نام آن «زندگی روزمره مردم فرانسه در قرن هجدهم» بود، شوق نوشتن کتابی دربارهٔ زندگی اجتماعی مردم در گذشته در من ایجاد شد. چون گمان می کردم جای مردم در تاریخ گذشتهٔ ایران خالی است؛ و عموم مورخین شرح احوال و اوصاف و اعمال سلاطین را نوشته اند. در شروع کار و در حقیقت در همان زمان که به این موضوع فکر می کردم، از ابعاد آن تصوری درست نداشتم. اما می دانستم در منابع و کتاب های گذشتگان، به هرحال می توان نشانه هایی از مردم و زندگی آن ها و حتی پوشاک و غذا و تفریحات آنها پیدا کرد. این بود که تصمیم گرفتم و شروع کردم.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «نتیجهٔ فعالیت های سیاسی، زندان بود؛ با بسیاری از اهل قلم و سیاسیون در زندان بودیم. ما در بند عمومی بودیم و البته برای خودمان برنامه منظمی هم داشتیم. انصافاً آن طور هم که باید و شاید با ما سختگیری نمی شد؛ که یک علت عمدهٔ آن این بود که هنوز پهلوی دوم، محکم بر تخت ننشسته بود. شخصاً مقداری از وقت خودم را صرف مطالعه می کردم؛ و البته نه فقط تورات، بلکه هر کتابی که به دستم می رسید؛ و چون نقشه نگارش کتاب های مربوط به تاریخ ایران را در ذهن داشتم، از مطالعاتم یادداشت برداری می کردم. البته هنوز شخصاً به تاریخ اجتماعی فکر نمی کردم… گمان می کنم من از گروه آدم هایی بودم که کمتر با جمع مشغول گفت و گو می شدم و عمدهٔ وقتم به مطالعه می گذشت، زیرا فکر می کردم حالا که در زندان هستم از وقتم استفاده ای بکنم… بعد از آمدن دکتر مصدق که رئیس شهربانی عوض شد، اوضاع زندان ها هم بهتر شد. به خصوص رفتار با زندانیان سیاسی بهتر شد؛ و بعد از حدود یک سال و خورده ای آزاد شدم.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «واقعیت این است که ما تاریخ ملی نداشتیم. تاریخی که نمودار زندگی مردم این مملکت باشد وجود نداشت و تقریباً از قبل و بعد از اسلام تاریخ بر پایهٔ قدرت فرمانروایان و پادشاهان نوشته شده بود… در تاریخی که ما داریم به طور کلی راجع به ملت و مردم و خصوصیات زندگی اجتماعی شان کتابی نوشته نشده، کسی که علاقه مند است باید تمام کتاب هایی که بالاخره به نحوی با زندگی مردم ایران ارتباط دارد چه نظم و چه نثر مطالعه کند و مطالب مرتبط با حیات اجتماعی ایران را استخراج کند. مثلاً تفریحات، مبارزات، جنبش ها و مسائل اقتصادی و شیوه حکومتی و سازمان های اداری و مسایل مربوط به طرز برخورد و روابط اجتماعی مردم با همدیگر و عقاید مذهبی و چه و چه و چه که همه جدا جدا در محل خود ضبط شود. بعد موقعی که می خواهند تاریخ کلی را بنویسند به همهٔ این ها نظر داشته باشند و این ها را در جای خود قرار دهند.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «ملت ایران بر روی هم ملتی زیرک است و خودش را از زیربار حکومت های خارجی خارج کرده. نمونه بارز آن این است که در دورهٔ بعد از اسلام، اعراب بعضی سرزمین ها را تحت نفوذ خود درآوردند و این کشورها مثلاً کشورهای شمال آفریقا حتی زبانشان عربی شد. تنها کشوری که هویت خودش را حفظ کرد ایران بود که در حقیقت بعد از حملهٔ بیگانه، زبان فارسی نه تنها از دست نرفت بلکه با استفاده از زبان عربی زبانی غنی تر شد تا بتواند مطالب علمی و ادبی و مطالب سایر علوم را بهتر بیان کند. این است که باید گفت حملهٔ خارجی ها به ایران به هویت ملی ایران لطمهٔ اساسی نزده است.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «وقتی می گوییم ملت ایران، ملت ایران عبارت است از جمعیتی که در آن کشاورز، پیشه ور، روحانی، سرمایه دار، فقیر و قشرهای مختلف وجود دارد. باید بدانیم که هر طبقه وضعیت خاصی دارد باید به این موضوع توجه داشت. وقتی می گوییم ملت ایران این نمودار خصوصیات مردم این مملکت نیست بلکه باید آن را تجزیه و تحلیل کرد و دید هر فردی از افراد اجتماع در چه شرایط اقتصادی و اجتماعی زندگی می کنند و باید روی هر یک از طبقات مطالعه کرد و تمام جزییات زندگی شان را از تولد و رشد تا مرگ مورد مطالعه قرار داد و بررسی و در تاریخ منعکس کرد. همچنین به سایر مظاهر زندگی اجتماعی مردم ایران توجه می شد. در حقیقت هر مجموعه ای را که در نظر می گرفتم، می دیدم چند زیر مجموعه دارد و به این ترتیب به آن زیر مجموعه ها، خطوط فرعی و جانبی اضافه می شد و به همین ترتیب کتاب گسترش می یافت و البته با همین حجم مطالب، بازهم باید بگویم گوشه ای از تاریخ اجتماعی مردم ایران نقل شده و بخش هایی ناگفته مانده است…»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا• «یک نظریه یا فرضیه وقتی علمی و قابل استناد است که مستندات آن قابل قبول و قابل اثبات باشد. از دیگر معیارها، بی طرفی و بی نظری مؤلف یا نویسنده است، همچنین صلاحیت علمی و دانش نظری مؤلف نیز باید حداقل برای خواننده قابل ادراک باشد، تا بتواند به کتاب او استناد کند.»، ۱۳۷۷ ->
مصاحبه با مجلهٔ چیستا