آرپاخان. آرْپاخان یا آریاکاوون (درگذشتهٔ ۱۳۳۶ میلادی) فرمانروای ایلخانی بود که در ۳۰ نوامبر ۱۳۳۵ میلادی پس از مرگ سلطان ابوسعید بهادر پسر اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) به حکومت رسید و در همان سال (مهٔ ۱۳۳۶ میلادی) کشته شد.
چنگیز خان
تولی خان
اریق بوکا
ملک تیمور
مینگان
سوسا
آرپاخان
نام اصلی او «آرپاکاوون» است و کاوون در زبان مغولی به معنی شاهزاده از اولاد چنگیز یا برادرانش به کار رفته است و نیز به گونهٔ مطلق به معنی پسر است. از این جهت است که ابن حجر عسقلانی نام او را اَرْبَکَوُون و ابن تغری بردی نام او را اَرْبَکَوُن آورده است. تلفظ «آرپا» هم به درستی دانسته نیست. نظام الدین شامی و شرف الدین یزدی آن را در دو جا ارپه بیک و در یک جا ارپاخان آورده است. در سکه ای که از او به دست آمده و در تفلیس ضرب شده است، نامش ارپاخان است. تلفظ هجای نخستین به درستی دانسته نیست، زیرا عبدالرزاق سمرقندی در یک جا نام او را اورپای کاون و در حاشیه اوپای آورده است. به گفتهٔ اشپولر نام او در چینی A-Poli-ma-x-xan-mu بوده است. قرائت اورپای یعنی قرائت هجای نخستینِ کلمه را ابن حجر عسقلانی نیز به طور ضمنی تأیید می کند، زیرا می گوید: «ویقال ارخان»؛ و می دانیم که اورخان به ضم الف و اشباع آن از اَعلام ترکی است.
نام پدر آرپاخان را سمرقندی و خواندمیر و خوافی سوسه آورده اند و نطنزی جوشکاب آورده است. اما بیش تر اطلاعات نطنزی دربارهٔ آرپاخان نادرست است و از این رو به این گفتهٔ او اعتمادی نیست. نام پدر سوسه را سمرقندی و خوافی و خواندمیر سنکقان گفته اند، ولی حافظ ابرو سفیان گفته است که قطعاً نادرست است و بایستی در اصل سنقان بوده باشد به حذف حرف «کاف» نام پدر سنکقان، اریغ بوکا یا اریق بوکا (بوقا) است که در برخی از منابع به تحریف، آرتق آمده است و او پسر ششم تولی خان پسر چنگیزخان است که مادر او مادر قوبیلای قاآن و هولاکوخان نیز بوده است. این اریغ بوکا در تاریخ مغول مشهور است زیرا بر سر منصب خانی بزرگ با قوبیلای قاآن جنگیده و از او شکست خورده و در زندان او جان سپرده است.
از گذشتهٔ آرپاخان پیش از رسیدن به پادشاهی در کتاب های فارسی اطلاعی نیست. ابن تغری بردی می گوید: «کان اَبُوه جُنْدیّاً و قدقُتِلَ» (پدرش سپاهی بود و کشته شد). قاضی احمد غفاری می نویسد: در هنگامی که سلطان ابوسعید در خراسان بود، از توران زمین پیش وی آمد. حسینعلی باستانی راد به استناد نامه ای که از انشای ابن یمین فریومدی در آخر دیوان او (صص ۷۱۴، ۷۱۵) از یوسف اهل جامی (فراید غیاثی) نقل کرده است، زادگاه آرپاخان را فریومد پنداشته است. اما این فرمان از قول حاکم خراسان در زمان سلطنت آرپاخان است. به فحوای همین فرمان آرپاخان او را مانند گذشته (یعنی زمان سلطن ابوسعید) بر حکومت خراسان بداشت و او نیز به شکرانهٔ آن، به قصبهٔ فریومد که به گفته اش «مسقط رأس» او بود، بذل توجه کرد و رعایا و ارباب آن قصبه را از مالیاتِ (در فرمان: تمغا) میوه ها و دام های شیرده معاف کرد. پس قصبهٔ فریومد زادگه حاکمی بود که آرپاخان بر خراسان گماشته بود، نه زادگاه خود آرپاخان. پس آنچه باستانی راد گفته، درست نتواند بود.
چنگیز خان
تولی خان
اریق بوکا
ملک تیمور
مینگان
سوسا
آرپاخان
نام اصلی او «آرپاکاوون» است و کاوون در زبان مغولی به معنی شاهزاده از اولاد چنگیز یا برادرانش به کار رفته است و نیز به گونهٔ مطلق به معنی پسر است. از این جهت است که ابن حجر عسقلانی نام او را اَرْبَکَوُون و ابن تغری بردی نام او را اَرْبَکَوُن آورده است. تلفظ «آرپا» هم به درستی دانسته نیست. نظام الدین شامی و شرف الدین یزدی آن را در دو جا ارپه بیک و در یک جا ارپاخان آورده است. در سکه ای که از او به دست آمده و در تفلیس ضرب شده است، نامش ارپاخان است. تلفظ هجای نخستین به درستی دانسته نیست، زیرا عبدالرزاق سمرقندی در یک جا نام او را اورپای کاون و در حاشیه اوپای آورده است. به گفتهٔ اشپولر نام او در چینی A-Poli-ma-x-xan-mu بوده است. قرائت اورپای یعنی قرائت هجای نخستینِ کلمه را ابن حجر عسقلانی نیز به طور ضمنی تأیید می کند، زیرا می گوید: «ویقال ارخان»؛ و می دانیم که اورخان به ضم الف و اشباع آن از اَعلام ترکی است.
نام پدر آرپاخان را سمرقندی و خواندمیر و خوافی سوسه آورده اند و نطنزی جوشکاب آورده است. اما بیش تر اطلاعات نطنزی دربارهٔ آرپاخان نادرست است و از این رو به این گفتهٔ او اعتمادی نیست. نام پدر سوسه را سمرقندی و خوافی و خواندمیر سنکقان گفته اند، ولی حافظ ابرو سفیان گفته است که قطعاً نادرست است و بایستی در اصل سنقان بوده باشد به حذف حرف «کاف» نام پدر سنکقان، اریغ بوکا یا اریق بوکا (بوقا) است که در برخی از منابع به تحریف، آرتق آمده است و او پسر ششم تولی خان پسر چنگیزخان است که مادر او مادر قوبیلای قاآن و هولاکوخان نیز بوده است. این اریغ بوکا در تاریخ مغول مشهور است زیرا بر سر منصب خانی بزرگ با قوبیلای قاآن جنگیده و از او شکست خورده و در زندان او جان سپرده است.
از گذشتهٔ آرپاخان پیش از رسیدن به پادشاهی در کتاب های فارسی اطلاعی نیست. ابن تغری بردی می گوید: «کان اَبُوه جُنْدیّاً و قدقُتِلَ» (پدرش سپاهی بود و کشته شد). قاضی احمد غفاری می نویسد: در هنگامی که سلطان ابوسعید در خراسان بود، از توران زمین پیش وی آمد. حسینعلی باستانی راد به استناد نامه ای که از انشای ابن یمین فریومدی در آخر دیوان او (صص ۷۱۴، ۷۱۵) از یوسف اهل جامی (فراید غیاثی) نقل کرده است، زادگاه آرپاخان را فریومد پنداشته است. اما این فرمان از قول حاکم خراسان در زمان سلطنت آرپاخان است. به فحوای همین فرمان آرپاخان او را مانند گذشته (یعنی زمان سلطن ابوسعید) بر حکومت خراسان بداشت و او نیز به شکرانهٔ آن، به قصبهٔ فریومد که به گفته اش «مسقط رأس» او بود، بذل توجه کرد و رعایا و ارباب آن قصبه را از مالیاتِ (در فرمان: تمغا) میوه ها و دام های شیرده معاف کرد. پس قصبهٔ فریومد زادگه حاکمی بود که آرپاخان بر خراسان گماشته بود، نه زادگاه خود آرپاخان. پس آنچه باستانی راد گفته، درست نتواند بود.
wiki: آرپاخان