مهستی گنجوی

مهستی گنجوی یا مَه سَتی گنجه ای یا مِه سِتیِ گَنجَوی (mɜhʂɨtɪ ɢæŋʝəɪ :IPA) شاعر فارسی سرای که در سدهٔ پنجم و ششم هجری قمری می زیسته است. مه ستی متشکل از دو واژهٔ «مَه» (ماه) و «سِتی» (خانم) برابر با واژه «ماه بانو» است. مهستی پس از خیام، برجسته ترین رباعی سرای ایران به شمار می آید و او را پایه گذار مکتب شهرآشوب در قالب رباعی می دانند.
نزهةالمجالس، تألیف جمال خلیل شروانی، به تصحیح محمدامین ریاحی، چاپ اول ۱۳۶۶، چاپ دوم ۱۳۷۵
احمد سهیلی خوانساری، رباعیات حکیم مهستی دبیر، تهران ۱۳۷۱،
دائ‍ره الم‍عارف یا فرهن‍گ دانش و هن‍ر شامل: اطلاعات عم‍ومی. چاپ ششم، تهران: سازمان انتشارات اشرفی، مرداد ۱۳۵۲
استوارغلام دانائی (در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۲). مهستی گنجوی: خردورزی طغیانگر. وبگاه روزنه. بازدید در تاریخ ۱۶ مارس ۲۰۰۹.
مهستی گنجوی، دزدیده فراموش شده! ایبنا، ۱۷ دی ۱۳۹۲
زادگاه مهستی شهر گنجه بوده است و همدوره با غزنویان بود. رشید یاسمی معتقد بود که «مهستی» متشکل از دو کلمه «مَه» به معنی بزرگ و «سَتی» به معنی خانم بوده و جمعاً این کلمه به معنی «خانم بزرگ» است. در چهار سالگی پدرش او را به مکتب خانه فرستاد و چون استعدادی سرشار داشت در ده سالگی با ادب زن دانشمند بیرون آمد. او چنگ و عود و تار را به زیبایی می نواخت. شهرت او بیشتر به خاطر رباعیاتش است. وی در سروده هایش زنی فتنه گر و زیبا بوده است که عشاق فراوانی داشته، از جمله امیر احمد تاج الدین بن خطیب که فرزند خطیب گنجه بوده و عاقبت به عقد او در می آید. ابن خطیب مانند همسرش طبع شعر داشته و رباعیاتی نیز از او باقی مانده است.از زندگی مهستی آگاهی چندانی در دست نیست، و آنچه هست اقوال تذکره نویسانی چون دولتشاه سمرقندی، امین احمد رازی و آذر بیگدلی است که همه نقل از یکدیگر، و آمیخته به افسانه نگاری و داستان های ساختگی است. دیوان اشعار او نیز به جا نمانده و رباعی هایی به نام او در نزهةالمجالس (تألیف در قرن هفتم)، مونس الاحرار (تألیف در قرن هشتم) و مجموعه ها و تذکره ها به دست آمده است.
علی رغم اینکه در هیچ یک از منابع کهن، زمان مشخص و دقیقی از ولادت و مرگ مهستی به دست داده نشده، با این همه برخی از معاصران، ولادت وی را ۴۹۰ و مرگش را ۵۷۷ ه‍.ق ذکر کرده اند.
البته قدیم ترین مآخذی که از زمان حیات وی خبر داده، کتاب تاریخ گزیده نوشته حمدالله مستوفی است که به سال ۷۳۰ هجری قمری تألیف شده است. در این کتاب (صفحه ۷۱۸) ذیل (ابن خطیب گنجه) که شوهر مهستی است می خوانیم: «ابن خطیب گنجه: و هو، تاج الدین احمد، معاصر سلطان محمود غزنوی بود. اشعار خوب دارد؛ به ویژه مناظرات او با منکوحه اش مهستی شیرین باشد.»

مَهْسَتی گَنجَوی (نیمۀ دوم قرن ۵ و نیمۀ اول قرن ۶ق)
(یا: مَهْسَتی خجندی) بانوی شاعر ایرانی. زندگانی وی با افسانه آمیخته است. به نیشابور، خجند، قراباغ، زنجان و بلخ، و مرو سفر کرده بود و در دربار سلجوقیان مقامی بلند داشت و بسیار مورد علاقه و بخشش های سلطان سنجر بود. شهرت او به سبب سرودن رباعی است که در آن معانی لطیف را با زبانی ساده به کار برده است. در رباعیات او بیشتر شادی و عشق بیان می شود. رباعیاتی در هجو و طنز و هزل دارد که در آن ها واژه های رکیک نیز به چشم می خورد. شهرآشوب هایی در قالب رباعی سروده است. از اشعار او تنها رباعیاتی آمیخته به هزل و هجو، و چند قطعه به جا مانده و مهستی نامۀ منظومی نیز به ادیب صابر ترمذی نوشته است. محل درگذشت وی معلوم نیست. برخی مدفن او را گنجه و در نزدیکی مقبرۀ نظامی گنجوی دانسته اند. اشعار پراکندۀ او چندین بار به چاپ رسیده است. از آن جمله دیوان مهستی گنجوی (تهران، ۱۳۳۵ش)؛ مهستی زیبا (ویسبادن، ۱۹۶۳)؛ رباعیات مهستی گنجوی (باکو، ۱۹۸۵)؛ رباعیات حکیمه مهستی دبیر؛ مهستی گنجه ای بزرگ ترین شاعرۀ رباعی سرا (استکهلم، ۱۳۷۳ش؛ تهران، ۱۳۸۲ش)؛ مهستی نامه (تهران، ۱۳۷۹ش).

مهستی گنجه ای یا مهستیِ گَنجَوی؛ بانوی شاعر و رباعی سرای برجستهٔ ایرانی سدهٔ پنجم و ششم هجری قمری.
•

[ویکی اهل البیت] این صفحه مدخلی از اثر آفرینان است
شاعر، متخلص به مهستی. بعضی از تذکره ها وی را به گنجه، برخی به نیشابور و برخی به بدخشان و خجند منتسب کرده اند. نام وی را نیز بعضی از تذکره ها منیژه یا منیجه و برخی ماه خاتون و برخی بی بی مهستی گفته اند. همچنین در مورد تخلص و سال ولادت و محل درگذشت او نیز اختلاف نظرهایی وجود دارد.
پدرش مردی فقیه و روحانی بود و در تعلیم و تربیت فرزندش کوشش بسیار کرد و او را از چهار سالگی به مکتب خانه فرستاد. وی نزد استادان گرانمایه ای تعلیم دید و از آنجایی که هوش و استعداد بی اندازه ای داشت در ده سالگی به آموخته های سرشاری از دانش و ادب دست یافت.
مهستی در زمینه ی موسیقی نیز پیشرفت حاصل کرد و چنگ و عود را استادانه می نواخت. وی مدتی در گنجه اقامت داشت و سپس مجبور به ترک آنجا شد و به زنجان و بعد به مرو رفت و در آنجا از مقربان و مصاحبان دربار سلطان سنجر سلجوقی (552-511 ق) شد و در همان جا با حکیم عمر خیام ملاقات داشت. او بنا به گفته ی بعضی از تذکره ها، ظاهراً از نویسندگان دربار بوده زیرا که به اسم مهستی دبیر نیز معروف است.
وی در 532 ق که سلسله ی سلجوقی بدست غزنویان برچیده شد، از مرو خارج شد و به گنجه بازگشت و با احمد خطیب، فرزند خطیب گنجه ازدواج کرد. مهستی در بدیهه گویی و هزل دست داشت و در سرودن رباعی ماهر بود. آثار او پس از دست یافتن ازبکان به شهر هرات از میان رفت و فقط مقداری از اشعارش باقی مانده است.
لسانی شیرازی مجموعه ای مشتمل بر شصت و هشت رباعی عاشقانه در برابر رباعیات مهستی سروده است. صاحب «مشاهیر زنان» گوید که عموماً تذکره ها مهستی را معاصر سلطان سنجر سلجوقی می دانند و تنها «تاریخ گزیده» و «مجالس النفائس» به علت این که سلطان محمود (برادر سلطان سنجر سلجوقی و حاکم گنجه) را با سلطان محمود غزنوی اشتباه گرفته اند، او را معاصر سلطان محمود غزنوی می دانند.