خط ثلث

خط ثلث یکی از شیوه های بسیار مهم در خوشنویسی اسلامی و یکی از خطوط ششگانه است و ابداع آن را به ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی (معروف به ابن مقله) که در قرن سوم هجری می زیست نسبت می دهند.
عثمانی (ترکیه): حمداللّه آماسی (درگذشتهٔ ۹۲۶)، احمد قره حصاری (درگذشتهٔ ۹۶۳)، حسن چلبی (درگذشتهٔ ۱۰۰۲)، حافظ عثمان (درگذشتهٔ ۱۱۱۰)، مصطفی راقم (درگذشتهٔ ۱۲۴۱)، اسماعیل زهدی (قرن دوازدهم)، محمود جلال الدین (درگذشتهٔ ۱۲۴۵)، مصطفی عزّت (درگذشتهٔ ۱۲۹۳)، محمد شفیق بک (درگذشتهٔ ۱۲۹۷)، راسم افندی (درگذشتهٔ ۱۳۰۲)، سامی افندی (درگذشتهٔ ۱۳۱۳)، احمد کامل (درگذشتهٔ ۱۳۶۰)، اسماعیل حقی (درگذشتهٔ ۱۳۶۵)، محمود یازَر (درگذشتهٔ ۱۳۷۲)، مصطفی حلیم (درگذشتهٔ ۱۳۴۳ ش /۱۹۶۴ م)، حامد آمدی (درگذشتهٔ ۱۴۰۳).
سوریه و لبنان: ابراهیم الرفاعی (درگذشتهٔ ۱۴۰۳)، کامل البابا (درگذشتهٔ ۱۴۱۲)، نسیب مکارم.
مصر: محمد مونس (درگذشتهٔ ۱۳۱۸)، محمدعلی مکاوی، محمد حُسْنی، محمود شحات، علی بدوی (درگذشتهٔ ۱۳۵۳)، سید ابراهیم (درگذشتهٔ ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴ م)، نجیب هواوینی.
عراق: هاشم محمد بغدادی (درگذشتهٔ ۱۳۵۲ ش /۱۹۷۳ م)، محمد صبری هلالی (درگذشتهٔ ۱۳۷۲)، عبدالغنی عبدالعزیز، مهدی جبوری.
افغانستان: سید محمد ایشان الحسینی افغانی، سید محمد داؤد الحسینی، سید محمد سعید حسینی، سید حمایت الله حسینی، سید محمد صدیق حسینی، عزیزالدین وکیلی فوفَلْزایی، اعظمی، بهنسی، رادو، میر علی عطار هروی
خط ثلث با ساختاری ایستا و موقر، بیشتر در تزئین کتاب ها و کتیبه ها به کار رفته است. تکامل تدریجی ثلث به عنوان خطی تزئینی توسط ابن مقله، ابن بواب و یاقوت مستعصمی شکل گرفت. ابن بواب زیبایی و ظرافت را با خط ثلث همراه کرد. خط ثلث در ایران برای نوشتن عنوان سوره های قرآن کریم، پشت جلدنویسی، سرلوحه ها، و بخصوص در کتیبه ها و کاشی کاری ها به کار رفته است و هنوز نیز رایج است.
برخی معتقدند که ثلث خطی است که از خط کوفی استخراج شده و برخی معتقدند پیشینهٔ خط ثلث به خط جلیل، که خود منبعث از خط های نبطی و مُسْنَد بود، بازمی گردد و سابقه آن را به خط های ثلثین، خط طومار و خط نصف مرتبط دانسته اند.
دربارهٔ نخستین واضع خط ثلث اتفاق نظر وجود ندارد. ابن ندیم، قُطْبة مُحَرِّر کاتب معروف اواخر عصر اموی، را واضع خط ثلث دانسته است. قلقشندی بر آن است که واضع ثلث، ابراهیم شجری (شِحْری، سِجْزی، سگزی)، خطاط مشهور دورهٔ مأمون عباسی بود که آن را از ثلثین اخذ کرد. بعدها، نویسندگان رساله های مختلف «آداب الخط»، غالباً ابن مُقْله بیضاوی شیرازی (درگذشتهٔ ۳۲۸) و گاه ابن بواب (درگذشتهٔ ۴۱۳) یا یاقوتِ مُستَعصَمی (درگذشتهٔ ۶۹۸) را واضع خط ثلث معرفی کرده اند. این ابهام امروزه نیز در میان محققان باقی است، ولی بیشتر بر این باورند که ابن مقله، به عنوان نخستین کسی که خطوط شش گانهٔ اسلامی را قاعده مند کرد و در تکامل اولیهٔ این خطوط و به ویژه ثلث، تأثیر به سزایی داشته است و پس از وی ابن بواب و یاقوت مستعصمی بیشترین سهم را در منزه کردن و تکامل این خط به خود اختصاص داده اند. یاقوت، به ویژه تأثیر بسیاری در تکامل این خط داشته است. به ویژه پس از او بود که خط ثلث به عنوان خطی تزئینی و شایسته کتیبه نگاری تبدیل شد و در این زمینه گوی سبقت را از خط کوفی ربود. یاقوت مستعصمی را به عنوان بزرگترین خوشنویس خط ثلث ستوده اند.

[ویکی فقه] خط ثُلْث، از خطوط شش گانه (اقلام ستّه) اسلامی است.
درباره مصطلح شدن ثلث در خوش نویسی، حدس های گوناگونی زده اند.برخی به سبب آن که یک سوم آن دَوْر و دو سوم آن سطح است و برخی به اعتبار آن که مساحت سرقلمِ ثلث، یک سوم مساحت قلم طومار (قلمی درشت مخصوص نوشتن طومارها و نامه ها) است، آن را ثلث نامیده اند. بر اساس نظری دیگر، این نامگذاری به سبب ارتباط میان خط ثلث با نسخ یا محقق است، با این توضیح که لازمه تبحر یافتن در نوشتن خط ثلث، تسلط بر نسخ یا محقق و در واقع تسلط بر دست کم دو خط از خطوط شش گانه (= یک سوم) است؛ نیز گفته شده که این نامگذاری به علت ارتباط میان لقبِ خط ثلث، یعنی «ام الخطوط»، با آیه ۱۱ سوره نساء «فَلِاُمِّهِ الثُّلُث»، بوده است. اما باید این نظرها را که کمتر رهیافتی تاریخی به هنر داشته اند، با احتیاط تلقی کرد.
طریقه نوشتن
ثلث از خطوط مستدیر (دارای حرکت منحنی) و از لحاظ قواعد و اصول، از دشوارترین و کامل ترین و زیباترین خطوط اسلامی است.انتهای حروف، منتهی به دنباله ها و رشته های باریک و نازکی (تشمیرات) است که به شکل پیچیده یا رها شده (ارسال)، یا به صورت قوسها و دایره های گود هستند.نسبت دور یا حرکتهای منحنی به سطح یا حرکتهای مستقیم (تقویر و بسط)، دو به یک و نسبت قَــطِّ (برش مورب) قلم به منظور ایجاد تشمیرات، در حد تحریف و میل کامل است (قطّ محرف = بین ۳۵ یا ۴۵ درجه)، اما برخی، نظیر سراج شیرازی و سبزواری، قطّ آن را متوسط (بین ۱۵ تا ۲۵ درجه) دانسته اند.در ثلث، حروف و کلمات، درشت ولی جمع و جورتر از محقق اند و حلقه ها و گره ها باز و در برخی موارد بسته می گردنـد. وجود سَرَک یا تَرْویس (زائده ای تقریباً مثلثی شکل که به ابتدای حروف می چسبد)در حروفِ الف منفرد، جیم، طا، کاف، لام مفرد و اول و دندانه های بلندی که در ابتدای حروف قرار می گیرد لازم است.گره های صاد، ضاد، طا، ظا، عین، فا، قاف، میم، ها، واو و لامِ الف محققه (لا)، باز است و طَمْسْ (گرفتگی و تنگی چشمه حروف) در آن ها جایز نیست.
تنوع نگارش
تنوع نگارش حروف در این خط، به گونه ای است که ناآشنایان به قواعدِ آن، در تشخیص برخی حروف و حتی کلمات به اشتباه می افتند.در سطربندی نیز با رعایتِ تمام حرکات (فتحه، کسره، ضمه، سکون و تنوین)، ضوابط (تشدید، مدّ، قطع و وصل)، تزئینات و حروف خفیفه صغیره گاهی با فاصله، گاهی کم فاصله و گاهی پیچیده و تودرتو نوشته می شود.تزئینات و حروف خفیفه، به منظور یکنواخت ساختن خط و زمینه، برقراری نسبت میان سیاهی خط و سفیدی داخل حلقه های حروف ( تعادل سواد و بیاض ) و آراستن حروف و کلمات به کار می روند.
نحوه اعراب گذاری
...